بررسی پیامدهای انتظامی و اقتصادی چک پول (قسمت سوم)

به جريان انداختن چک پول باطل شده

امکان جعل اين نوع چک پول توسط افراد عادى جامعه متصور نيست و اغلب با سو ءاستفاده از موقعيت شغلى، توسط افرادى که دسترسى به اسناد بايگانى شده چک پول هاى باطل شده را دارند انجام مى پذيرد.
در چک پول هاى سابق، هر چک پول بر اساس شرايط قانونى ابلاغ شده، پس از تحويل به خريدار بايد در حضور متصدى بانک امضا و هنگام واگذارى نيز امضاى دوم آن درج مى شد که فرد ثالث ديگر امکان واگذارى اين چک پول را به ديگرى نداشته و ملزم مى شد آن را به بانک براى وصول ارائه تا پس از ابطال از گردش و جريان خارج شود که در همين راستا پس از تحول چک پول و ابطال آن، مواردى وجود داشته است که بايگان با داشتن چک پول باطل شده (که هنگام پرداخت در بانک سوراخ شده) با فرصت زياد آن را بازسازى و با استفاده از مواد شيميايى و تغييرات فيزيکى دوباره شکل و هويتى اصيل به آن داده و دوباره به جريان انداخته است.

بررسی انواع چک های بانکی

بانک ها در خصوص چگونگی ثبت و ابطال و نگهداری حساب مربوطه به انواع چک های بانکی، دستور العمل های واحد و یکسانی ندارند و به همین علت استفاده از این نوع چک ها به صورت همزمان در کلیه بانک ها آغاز نشده است.

انواع چک

سه نوع از چک هایی که در کشورهای مختلف استفاده از آن ها مرسوم است عبارتند از:

• چک تایید شده
• چک بسته
• چک مسافرتی

چک های مورد استفاده در ایران نیز عبارت اند از:

1. چک عادی
2. چک های خاص، که شامل موارد زیر است:

• الف- چک تضمین شده: در قانون جدید صدور چک، اصلاحی 23/8/1372، چک تضمینی چنین تعریف شده است: چک تضمین شده، چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می شود. این نوع چک در واقع یک چک بانکی است، نه چکی که بانک آن را تضمین می کند. 
• ب- چک تضمینی بانک ملی: این نوع امروزه توسط همه بانک ها صادر می شود و خاص بانک ملی نیست
• ج- چک تایید شده

نوع و روش تحقیق

در این پژوهش نیز پیامدهای اقتصادی-انتظامی چک پول با تشریح و تبیین وضعیت موجود و دلایل چگونگی و چرایی این پیامدها مورد بررسی و در ضمن از روش دلفی به منظور جمع آوری اطلاعات استفاده شده است.

جامعه آماری

جامعه آماری انتخاب شده شامل افراد متخصص در هر دو زمینه فوق الذکر بوده است. این افراد دارای حداقل مدرک تحصیلی لیسانس، جایگاه خدمتی حداقل سرهنگی در جامعه متخصصان انتظامی و حداقل رتبه 16 در متخصصان اقتصادی، داشتن سابقه حداقل 15 سال خدمت در کشف جرایم جامعه انتظامی و حداقل 7 سال در بانک مرکزی شاغل بودن آنان در هر دو بخش مدنظر بوده است و بر اساس استعلام متخصصان واجد شرایط در جامعه آماری در ناجا 20 نفر و در سیستم بانک مرکزی 30 نفر بوده که به صورت کتبی از سوی هر دو بخش اعلام شده است.
تمام 50 نفر متخصصان اعلام شده به عنوان جامعه آماری محسوب که به صورت کل شماری مورد نظرسنجی قرار می گیرد و نظر به این که این افراد سوابق علمی و عملی لازن را در خصوص موضوع پژوهش دارا می باشند، لذا هر یک از افراد جامعه آماری دارای مشروعیت و مقبولیت لازم در امر اعلام نظرات تخصصی خود هستند. 

روش و ابزار جمع آوری اطلاعات

در خصوص تدوین ادبیات موضوع و مباحث موضوع و مباحث نظری از روش کتابخانه ای استفاده شده است که مطالعه متون، مقالات، کتب و منابع مربوط به پول، اسناد بانکی و پیامدهای ناشی از آن، بهره گیری از روش فیش برداری و استفاده از سایت های اینترنتی معمول شده است. در خصوص اقدام میدانی نیز علاوه بر مصاحبه های حضوری، اخذ نظریات متخصصان توسط پرسشنامه انجام پذیرفته است. 

پایایی و روایی

به منظور تعيين ميزان اعتبار و پايانى پرسشنامه هاى تهيه شده، ابتدا يك آزمون مقدماتى انجام و تعداد 15 پرسشنامه بين كارشناسان و صاحب نظران توزيع و جمع آورى شد. داده هاى به دست آمده با بهره گيرى از آزمون آلفاى كرونباخ تجزيه و تحليل شد و نتايج به دست آمده از آزمون انجام شده بيانگر اعتبارى به ميزان 0.76 برای پرسشنامه های انتظامی و 0.83 درصد برای پرسشنامه های اقتصادی است. 

روش هاى آمارى و تجزيه و تحليل داده ها

آزمون هاى مورد بررسى در آمار استنباطى به شرح زير بوده است:

• آزمون نسبت (باينوميال)
• آزمون تحليل واريانس فريدمن

بررسى نتايج آزمون

الف - بخش انتظامى

1. نقش چك پول در وقوع اين جرايم به شرح زير اولويت بندى شده است:

• ايجاد ضرر مالى و متضرر شدن آحاد جامعه
• تضييع وقت عوامل انتظامى و قضايى
• سهولت جعل و سوء استفاده از چك پول
• ايجاد سابقه سوء كيفرى براى استفاده كنندگان ناآگاه
• عدم تسلط و آگاهى مردم در تشخيص چك پول به دليل تنوع آن
• بالا بودن ضريب ايمنى چك پول هاى مورد استفاده
• زمينه ساز بودن جرايم ديگر
• عدم دسترسى مردم در ساعات غير ادارى به مركز براى بررسى چك پول
• استهلاك امكانات و اموال دولتى
• فقدان اعتماد و سرگردانى مردم در قبول يا عدم قبول چك پول

2. نقش تنوع چك پول در وقوع جرايم مرتبط

• تنوع، باعث كاهش آگاهى مردم مى شود
• ضريب امنيتى در هر مورد متفاوت است
• تنوع، ميزان استفاده از چك پول را افزايش مى دهد

3. ميزان سوء استفاده از چك پول

• خرج كردن چك پول مجعول و خريد اموال
• جعل چك پول
• جعل مدارك هويتى براى قبول چك پول مسروقه
• سرقت چک پول
• کیف قاپی
• بازسازی و ترمیم چک پول اصیل پرداخت شده

4.  اولويت هاى ايمنى در جلوگيرى از جعل چك پول است

• استفاده از آخرين روش هاى چاپ و افزايش ضريب ايمنى
• حذف چك پول از سيستم بانكى
• دسترسى آسان مردم براى تشخيص اصالت يا عدم اصالت چك پول
• اصلاح محل درج ارقام چك پول به منظور جلوگيرى از افزايش
• فرهنگ سازى و آموزش همگانى
• تصويب و اجراى مجازات هاى سنگين براى مجرمان مرتبط

5. پیامدهای چک پول

الف- مثبت

• آسان بودن در حمل و جابجايى
• تسهيل در معاملات
• حجم كم و ارزش زياد نسبت به اسكناس
• كمك در شناسايى مجرمان استفاده كننده
• نظر مجرمان را به دليل حجم پايين تر نسبت به اسكناس كمتر جلب مى كند

ب- منفى

• جعل چك پول و روند افزايشى آن
• ايجاد مشكلات انتظامى و قضايى در رسيدگى
• سرقت چك پول
• ابزارى قابل استفاده در پول شويى
• كاهش ميزان كشف به دليل استفاده افراد مختلف از چك پول

6. جایگزین های مناسب چک پول برای کاهش وقوع جرایم

• استفاده از کارت های اعتباری و پرداخت
• بهره گیری از پول الکترونیکی
• حذف چک پول از سیستم بانکی

7. اقدامات مقابله ای در خصوص جلوگیری از پیامدهای چک پول

• افزایش ضریب ایمنی
• بهره گیری از یک نوع چک پول و نظارت بر نمونه استفاده از آن
• فرهنگ سازی و آموزش همگانی
• ایجاد محدودیت استفاده و جلوگیری از گردش پول در خارج از دستور العمل های صادره
• چاپ چک پول در اندازه های مختلف برای هر مبلغ
• ایجاد بانک اطلاعات متمرکز چک پول
• اقدام مقابله ای وجود ندارد

8. متداول ترین روش های جعل چک پول

• استفاده از رایانه و متعلقات آن 
• استفاده از کپی رنگی
• چاپ در چاپخانه های غیر مجاز

9. جعل جایگزین های پول نقد

• اسناد بانکی
• کارت های پرداخت و اعتباری
• قبض انبار
• سفته
• برات

10. جعل اسناد بانکی

• چک پول
• چک عادی
• چک بین بانکی
• چک تضمین شده
• سایر چک

11. اولویت سرقت وجه نقد و جایگزین های آن

• چک پول
• پول نقد
• چک عادی
• سفته 
• برات

ب- بررسى نتايج آزمون بخش اقتصادى

1. پيامد هاى مثبت

• سرعت در مبادلات و نقل و انتقال وجه نقد
• كاهش هزينه انتشار اسكناس
• كاهش ميزان فرسودگى اسكناس
• ايجاد منابع براى بانك (قبل از تحويل به بانك)
• دارا بودن حجم كم و سريع المعامله بودن
• رضايت مندى مشترى
• جايگزينى مطمئن پول
• در دسترس بودن آن
• قابليت پيگيرى قانونى
• كاهش حجم عمليات مرتبط بانكى
• خلق پول جديد
• تامين نقدينگى مورد لزوم جامعه
• تاثير گذار در تقليل آمار سرقت
• داشتن ضرايب امنيتى بالا نسبت به بعضى از اسكناس ها

2. پیامدهای منفی

• امکان جعل، سرقت، سوء استفاده یا مفقود شدن
• افزایش نقدینگی
• اثر تورمی آن (با توجه به افزایش نقدینگی)
• لزوم اطمینان از صحت آن در بانک ها
• استفاده ابزاری در پول شویی
• پایین بودن ضریب اطمینان نسبت به اسکناس
• بالا بودن هزینه تمبر و چاپ
• ایجاد جرایم اقتصادی
• اثر روانی بر کاهش ارزش پول
• افزایش حجم عملیات بانکی
• کاربرد نداشتن در سطح اقشار کم درآمد
• ضعف عدم تامین وجوه کم با استفاده از چک پول

3. برجسته ترین پیامدهای ناشی از استفاده چک پول در بعد اقتصادی

• كاهش حجم انتشار اسكناس خلق پول
• ايجاد منابع براى استفاده
• حجم كم سرعت و نقل و انتقال زياد نسبت به پول
• كاهش مبادلات نقدى
• سرعت بخشيدن در گردش نقدينگى
• كاهش هزينه چاپ اسكناس
• افزايش عرضه پول كاهش روانى ارزش پول رايج
• تامين نقدينگى در معاملات اقتصادى
• جايگزينى پول در معاملات اقتصادى
• سهولت انتقال وجوه، كاهش حجم اسكناس در جريان
• افزايش حجم نقدينگى و تورم ناشى از آن

4. اولویت جایگزین های استفاده شده به جای وجه نقد و اعتبار آن ها

• چک پول
• کارت های اعتباری
• ایران چک
• شبه پول ها
• پول الکترونیکی
• چک های جاری

5. جرایم اقتصادی مرتبط با چک پول

• جعل
• سرقت
• پول شویی
• قاچاق کالا
• فرار از مالیات
• کلاهبرداری و تقلب

ج- اقدامات در جهت ایمنی سازی چک پول

• افزایش شاخص های امنیتی در چاپ و نوع کاغذ مورد استفاده
• استفاده از میکرو پرینت
• اتصال شبکه ای بانک ها با یکدیگر
• ایجاد قابلیت کنترل الکترونیکی از طریق رایانه و تلفن برای تایید اصالت
• استفاده از هولوگرام روی چک پول و افزایش قابلیت تشخیص برای استفاده کنندگان
• ملزم کردن قید نام و امضا هنگام دریافت چک پول از بانک
• امکان اعلام چک پول های مسروقه، مفقود و جعلی از طریق سیستم الکترونیکی
• تجهیزات بانک ها برای شناسایی چک های مجعول
• افزایش میزان مجازات های سنگین جاعلان چک پول
• با نام کردم چک پول های صادره و قابلیت واگذاری به یک فرد دیگر
• فقدان قوانین و مقررات ناظر بر حقوق دارنده چک پول
• انحصار غیر منطقی چاپ چک پول توسط سازمان تولید اسکناس و مسکوک و تنوع شکل و ویژگی آن ها
• فقدان قوانین لازم در مورد چک های مسافرتی هنگام سرقت

پیشنهادها

1. راهکارهای بخش اقتصادی

الف- پیشنهادهای کوتاه مدت

• استفاده از دستگاه های چاپ فولادی برای تهیه چک پول
• تدوین دستور العمل های یکسان در مورد انواع چک پول و نظارت بر اجرای آن ها
• بهره گیری از ضرایب ایمنی بالاتر در چک پول
• جلوگیری از تبادل چک پول به طور غیر معمول و خارج از ضوابط
• افزایش سطح اطلاع رسانی به مردم در خصوص استفاده از چک پول

ب- پیشنهادهای بلند مدت

• برنامه ریزی در جهت حذف چک پول از سیستم بانکی 
• استفاده از کارت های اعتباری و پرداخت پول الکترونیکی
• تجزیه و تحلیل تاثیر چک های بانکی
• تشکیل بانک اطلاعات متمرکز
• آموزش کارکنان بانک ها در خصوص نحوه برخورد با انواع چک پول های مجعول

2-راهکارهای بخش انتظامی

الف- پیشنهادهای کوتاه مدت

• ایجاد بانک اطاعاتی در مورد چک پول
• تجزیه و تحلیل اطلاعات دقیق جرائم مرتبط با چک پول و اعلام به سیستم بانکی
• آموزش کارکنان در جهت مقابله با جرایم مرتبط با چک پول

ب- پیشنهادهای بلند مدت

• آموزش همگانی در راستای کاهش جرایم مرتبط
• افزایش تعامل در مورد چک پول با بانک مرکزی
• اعلام مشکلات حقوقی چک پول به قوه قضاییه

در انتها باید خاطر نشان کرد که با اعتبارسنجی مشتریان و مشخص کردن اهلیت اعتباری آن ها جلوی بسیاری از مشکلات را می توان گرفت و نرخ نکول را کاهش داد. 

بررسی پیامدهای انتظامی و اقتصادی چک پول
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=102319