پیشینه تجربی
در زمینه پیاده سازی زیان اعتباری تحقیقات اندکی در ایران و جهان بدین شرح صورت گرفته است. سلطان اغلو (2018) در تحقیقی امکان پذیری پیاده سازی مدل زیان اعتباری بانک های ترکیه را با بانک های اروپایی مقایسه کرد. وی با بررسی نظر خبرگان و روش دلفی فازی نشان داد که به علت زیرساخت های بهتر، نظیر دسترسی به اطلاعات اتکاپذیر و نرم افزارهای یکپارچه کامپیوتری بانک ها در کشورهای اروپایی، پیاده سازی این مدل در آن بانک ها آسان تر از بانک های ترکیه ای است.
هویان (2012) دریافت که به کارگیری مدل زیان اعتباری سبب می شود که زیان اعتباری با ذخیره گیری به موقع از طریق به کارگیری اطلاعات آینده نگر، دقیق تر و به موقع شناسایی شود و در نهایت شفافیت نظام بانکی را بهبود می دهد.
ارنست و یانک (2016) با به کارگیری پرسشنامه و روش فازی نشان دادند که به کارگیری مدل زیان اعتباری، به سیستم درست
رتبه بندی اعتباری داخلی نیاز دارد. در ایران نیز، دادبه و احمدی (1395) در تحقیقی با عنوان (قوانین کاهش ارزش در استاندراد گزارشگری مالی بین المللی شماره 9 (IFRS9)) موانع اصلی روش شناختی و تحلیلی که ممکن است شرکت ها در حین اجرای مدل کاهش ارزش استاندارد بین المللی گزارشگری مالی شماره 9 (IFRS9) با آن ها مواجه شوند، به شرح زیر بیان کردند:
- تکنیک های تفکیک سبد سهام برای مدل سازی ریسک اعتباری و محاسبه زیان های اعتباری مورد انتظار
- استفاده از آستانه های مختلف برای ارزیابی افزایش شایان توجه در ریسک اعتباری ابزارهای مالی
- ارتقای مدل های احتمالی قصور در پرداخت، زیان ناشی از عدم پرداخت و مبلغ ناشی از عدم پرداخت و مدل های ارزیابی زیان برای محاسبه ریسک اعتباری مورد انتظار بر اساس استاندارد بین المللی گزارشگری مالی شماره 9 (IFRS9)
ایشان برای تامین الزامات در زمینه هایی مانند تفکیک پرتفوی، آستانه گذار بین مراحل کاهش ارزش و محاسبه زیان های اعتباری مورد انتظار، راهکارهایی را پیشنهاد دادند.
رحمانی و طاهری (1396) نشان دادند که در شبکه بانکی ایران، بهای تمام شده تسهیلات در مقایسه با ارزش منصفانه، زیان اعتباری بانک را بهتر پیش بینی می کند.
سایر تحقیقات به بررسی تقابل به کارگیری ارزش منصفانه و بهای تمام شده برای پیاده سازی مدل زیان اعتباری پرداختند. طرفداران حسابداری ارزش منصفانه معتقدند که این ارزش می تواند پایین آمدن شاخص ارزش بازار بانک و سایر ویژگی های سیستم بانکی و پیش بینی وضعیت آتی قبل از رخداد بحران را هشدار دهد و ارزش مربوط تری از ارزیابی
ریسک اعتباری ارائه کند.
همچنین از آن جا که افراد فعال در بازار، بهای بیشتری (کمتری) برای تسهیلاتی می پردازند که کمتر (بیشتر) احتمال نکول آتی دارد، ارزش منصفانه می تواند شاخصی برای تعیین کیفیت اعتباری تسهیلات باشد.
با این حال، برخی تحقیقات استفاده از بهای تمام شده تاریخی را به دلیل قابلیت اتکای بیشتر تجویر می کنند.
تشیرارت، ابراین، مویز و یانک (2007) نشان دادند که از نظر استانداردگذاران و سرمایه گذاران، ارزش منصفانه اطلاعات مفید بیشتری را رابطه به زیان اعتباری در مقابله با بهای تمام شده تاریخی فراهم می کند و این در حالی است که بانکداری و سایر گروه های ذی نفع بانکی با آن مخالفت اند.
کانترل، مک لنیس و یوست (2014) نشان دادند که خالص بهای تمام شده تاریخی نسبت به ارزش منصفانه گزارش شده، زیان های اعتباری را بهتر پیش بینی می کند و در پیش بینی وام های غیر جاری و نقص عملکرد بانک ها چه در کوتاه مدت و چه در بلند مدت مفیدتر است.
اما در محیطی با بررسی و نظارت دقیق تر، توان پیش بینی ارزش منصفانه بهبود می یابد که این موضوع نشان می دهد بی دقتی در نظارت بر گزارش منصفانه، می تواند دلیل نتیجه به دست آمده در این تحقیق باشد.
کامینگز و دورانی (2016) نشان دادند هنگامی که بانک ها انتظار دارند وام ها در آینده رشد کنند، بخشی از سودآوری و مازاد سرمایه خود به حداقل الزامات نظارتی را با افزایش ذخایر به زیان های اعتباری آتی (ناشی از انتظارات رشد آتی وام ها) اختصاص می دهند.
مقدسی نیکجه، حجازی، اکبری و دهقان دهنوی (1396) نشان دادند که نسبت زیان اعتباری مورد انتظار به زیان تحقق یافته 2.3 برابر بوده و شایان توجه است، اما نسبت ارزش منصفانه به بهای تمام شده تازیخی 97 درصد بود که چندان چشمگیر نیست.
همچنین، نتایج نشان داد رویکرد بین المللی بر نسبت کفایت سرمایه بانک تاثیر دارد و آن را کاهش می دهد. با توجه به آنچه پیش تر بیان شد، سوال هایی که این پژوهش مطرح شده اند، عبارت اند از:
- در صورت اجرای مدل زیان اعتباری مورد انتظار در استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی (IFRS9)، وضعیت مطلوب به چه شکل خواهد بود؟
- برای اجرای مدل زیان اعتباری مورد انتظار در استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی (IFRS9)، وضعیت موجود بانک های ایران به چه صورت است؟
- بین وضعیت موجود بانک های ایران و وضعیت مطلوب اجرای مدل زیان اعتباری مورد انتظار در استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی (IRFS9)، به چه راهکارها و امکاناتی برای بانک های ایران نیاز داریم؟
روش شناسی پژوهش
ابتدا، تحقیقات انجام شده در حوزه استاندارد گزارشگری مالی بین المللی شماره 9 و مدل زیان اعتباری مورد انتظار بررسی شد. علاوه بر این، سایر مباحث نظری سازگار با ویژگی های محیطی کشورهایی که استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی را اجرا کرده اند، از جمله مباخث نظری مربوط به زمان ذخیره گیری و نرخ بهره موثر و زیان اعتباری مورد انتظار بررسی و تجزیه و تحلیل شد.
در فرایند این بررسی ها و پژوهش ها، ضمن شناسایی کاستی ها و نقص های احتمالی نظام حسابداری و گزارشگری مالی به کار رفته در بانک ها، وضع موجود یعنی IAS39، چالش های احتمالی و تفاوت های آن با IFRS9 از منابع نظری مشخص شده است.
برای غربال شاخص ها و شناسایی زیرمعیارهای نهایی، از رویکرد دلفی فازی استفاده شده و برای سنجی اهمیت شاخص ها، از دیدگاه خبرگان بهره برده شده است. پس از آن، چالش های یاد شده در قالب سوال های مناسبی مطرح شده و نظر خواهی از خبرگان انجام می شود.
جامعه آماری این تحقیق را مدیران و کارشناسان با سابقه حوزه مالی تشکیل داده اند. ساعتی (1990) معتقد است که برای مطالعات مبتنی بر مقایسه زوجی، 12 خبره کفایت می کند.
از خبرگان درخواست شد که نظرشان را درباره اهمیت شاخص های به دست آمده بیان کنند، سپس فازی سازی دیدگاه پنل خبرگان برای هر یک از شاخص های پژوهش بر اساس اعداد فازی مثلثی انجام گرفت. در گام بعد برای تجمیع دیدگاه خبرگان، از روش میانگین فازی استفاده شد.
در ادامه می توان با فازی زدایی مقادیر، تجمیع میانگین اعداد فازی مثلثی را توسط یک مقدار قطعی که بهترین میانگین مربوطه است، خلاصه کرد. در این پژوهش برای فازی زدایی از روش مرکز سطح استفاده شده است. مقدار فازی زدایی شده بزرگ تر از 0.7 قابل قبول است و هر شاخصی که امتیاز بیش از 0.7 داشته باشد، تایید می شود.
در گام بعد، به کمک تکنیک AHP فازی، اولویت شاخص های استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی در بانکداری ایران بر اساس مقیاس هفت درجه ای ساعتی، تعیین شد. برای تجمیع دیدگاه خبرگان در روش AHP فازی از روش میانگین هندسی و برای تعیین بهترین راهکارها از تکنیک WASPSP استفاده شد.
این روش را زاوادساکاس، کالیباتاس و کالیباتین (2016) پیشنهاد دادند که یکی از روش های بسیار خوب تصمیم گیری چند معیاره برای انتخاب بهترین گزینه است.
روش واسپاس ترکیبی از دو مدل WSM (مدل مجموع وزنی) وWPM (مدل ضرب وزنی) است و در مقایسه با روش های مستقل، دقت بیشتری دارد (زاوادساکاس و همکارانش، 2016). در این روش مطلوبیت هر راهکار محاسبه می شود و هر چه این عدد بزرگ تر باشد، آن گزینه بهتر و مهم تر است.
یافته های پژوهش
براساس ادبیات پژوهش و نظر تخصصی برخی خبرگان، در مجموع 27 شاخص به شرح زیر شناسایی شده است:
- جهانی شدن روش های تامین سرمایه
- رقابت شدید بین بانک ها
- الزام بانک مرکزی
- از بین رفتن محدودیت ها و موانع تجاری
- یکسان سازی مبانی تهیه صورت های مالی با سایر کشورها، زیرا سرمایه گذاران و سرمایه پذیران در یک کشور نیستند
- افزایش قابلیت مقایسه
- کارایی بازارهای سرمایه
- شفاف سازی اطلاعات مالی
- ارزیابی سطح ریسک اعتباری
- طبقه بندی مناسب گروهی تسهیلات خرد
- ارزیابی جداگانه تسهیلات عمده
- ذخیره گیری به موقع مطالبات
- کاهش احتمال سوخت مطالبات
- طبقه بندی مطالبات در چهار وضعیت جاری، سر رسید گذشته، معوق و مشکوک الوصول
- ذخیره گیری دیرهنگام مطالبات
- ذخیره عام و خاص
- افزایش احتمال سوخت مطالبات
- فقدان داده ها و اطلاعات منتشر شده توسط موسسه های رتبه بندی
- پایش نشدن صورت های مالی و سایر اطلاعات منتشر شده در طول دوره بازپرداخت
- نامناسب و ناکافی بودن اطلاعات مرتبط با وثایق
- در دسترس نبودن اطلاعات اتکاپذیر و قضاوت محور بودن مدیران
- بررسی نکردن اطلاعات مرتبط با محیط اقتصادی، قانونی، تجاری و صنعت مشتریان بزرگ بانک ها
- تقویت موسسه های رتبه بندی مستقل و سیستم های رتبه بندی داخلی
- ارتقای نرم افزارها
- افزایش دانش فنی مدیران
- افزایش سلامت اخلاقی مدیران
- دسترسی به اطلاعات اتکاپذیر برای قضاوت حرفه ای
پس از شناسایی معیارها، از خبرگان درخواست شد که ضمن تایید هر معیار، نظرشان را درباره اهمیت شاخص های به دست آمده بیان کنند. فازی سازی دیدگاه پنل خبرگان انجام شد. باتوجه به اینکه مقدار فازی برای کلیه معیارها بزرگ تر از 0.7 است، کلیه معیارهای شناسایی شده تایید شدند.
اولویت شاخص های استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی در بانکداری ایران به کمک تکنیک AHP فازی با مقیاس هفت درجه ای ساعتی (1990) تعیین شدند. در مرحله تجزیه و تحلیل داده ها، ابتدا شاخص های استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی در قالب مدل سلسله مراتبی ارائه شده است. نخست این شاخص ها با تکنیک AHP فازی اولویت بندی شدند.
براساس نتایج به دست آمده، معیار ضرورت های اجرای استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی با وزن 0.469 در رتبه نخست قرار گرفت و پس از آن، معیارهای زیرساخت های بانکی با وزن 0.251 در رتبه دوم، زیان اعتباری مورد انتظار با وزن 0.169 در رتبه سوم و چالش های وضعیت موجود با وزن 0.111 در رتبه چهارم قرار گرفتند.
میزان ناسازگاری مقایسه های انجام شده 0.028 به دست آمده که کوچک تر از 0.1 است، بنابراین می توان به این مقایسه ها اعتماد کرد. نتایج بالا نشان می دهد که برای پیاده سازی مدل زیان اعتباری مورد انتظار بانک های ایران، شبکه بانکی نخست نیازمند درک ضرورت های اجرای استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی در بانک هاست.
در گام بعد باید زیرساخت های بانکی برای اجرای مدل زیان اعتباری مورد انتظار مهیا شود (مانند کاهش ریسک سیستماتیک)، سپس چالش ها را شناسایی و رتبه بندی کرد و در نهایت با استفاده از راهکارهای موجود به رفع این موانع پرداخت.
باتوجه به محاسبات انجام شده، وزن نهایی هر یک از شاخص های مدل با تکنیک AHP فازی به دست آمد. بر این اساس، شاخص جهانی شدن روش های تامین سرمایه در رتبه نخست قرار گرفت و پس از آن، شاخص های ذخیره عام و خاص در رتبه دوم، رقابت شدید بین بانک ها در رتبه سوم، الزام بانک مرکزی در رتبه چهارم و افزایش احتمال سوخت مطالبات در رتبه پنجم قرار گرفتند.
به طور کلی شاخص های جهانی شدن روش های تامین سرمایه، رقابت شدید بین بانک ها و الزام بانک مرکزی، سه شاخص بسیار مهمی هستند که ضرورت اجرای استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی در بانک های ایرانی را تشریح می کنند.
شاخص افزایش احتمال سخت مطالبات و ذخیره گیری دیر هنگام مطالبات نیز شاخص های مهم وضعیت موجود زیرساخت های بانک های ایرانی شناسایی شدند. طبقه بندی مناسب گروهی تسهیلات خرد و ذخیره گیری به موقع مطالبات و در نتیجه کاهش احتمال سوخت مطالبات نیز، به ترتیب پیام های مهم به کارگیری مدل زیان اعتباری تشخیص داده شدند.
پایش نشدن صورت های مالی و سایر اطلاعات طی بازپرداخت و نبود اطلاعات اتکاپذیر و قضاوت محوری مدیران بانک های ایرانی نیز از چالش های بسیار مهم پیاده سازی این مدل هستند.
بنابراین با توجه به مقادیر محاسبه شده، می توان نتیجه گرفت که راهکارهای بیان شده، وضعیت کمابیش مشابهی دارند. با وجود این، راهکار پنجم (دسترسی به اطلاعات اتکاپذیر برای قضاوت حرفه ای) با امتیاز 0.920 بیشترین اهمیت را دارد. توسعه سیستم های مدیریت ریسک و همچنین سیستم های رتبه بندی داخلی و مستقل در شبکه بانکی برای دستیابی به اطلاعات اتکاپذیر لازم است.
شناسایی و رتبه بندی چالش های پیاده سازی مدل زیان اعتباری موردانتظار در بانک های ایران با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی فازی و ارائه راهکار به کمک روش واسپاس
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=479229