طراحی يک مدل ترکيبی گروه محور ذهنی - عينی به منظور رتبه بندی اعتباری (بخش سوم)

مروری بر پیشینه AHP

روش تحلیل سلسله مراتبی اولین بار توسط ساتی (1980) مطرح شد. به عبارت دقیق تر ابتدا در ساتی (1972) مفاهیم مربوط به پیش نیازهای روش AHP مطرح شده و سپس در مطالعه ساتی (1980) به طور کامل آن را معرفی نمود. از آن به بعد استفاده از این ابزار به سرعت فراگیر شد به طوری که بررسی مقالات منتشر شده در سال 2016 یک پایگاه علمی معتبر نشان می دهد که در بیش از 436 مقاله، از این روش به صورت مستقیم استفاده شده و از ابعاد مختلف توسعه یافته است.
به عنوان نمونه در هریرا-ویدما، چیکلنا و لوکیو (2004) برای کاهش تعداد مقایسات زوجی و به دنبال آن کاهش محاسبات با حذف محاسبه نرخ سازگاری، روشی را ارائه نمودند که در هر جدول مقایسات زوجی، تعداد سلول های مورد ارزیابی به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است. 

خروجی هایی مدل پیشنهادی

در مرحله قبل، خروجی مدل AHP توسعه یافته، به دست آمد که این خروجی در این مرحله به عنوان ورودی در مدل DEA به کار گرفته می شود. در این مرحله برای اجرای مدل DEA از نرم افزار GAMS استفاده شده است. 
مقاویر C1 الی C3 به عنوان ورودی و مقاویر C4 الی C6 به عنوان خروجی مدل DEA استفاده می شود. با اجرای DEA رتبه هر یک از شرکت های مورد ارزیابی در مقایسه با یکدیگر به دست می آید. 
نتایج اجرای مدل پیشنهادی تلفیقی و مدل کلاسیک (اجرای مدل DEA بدون تلفیق آن با مدل AHP و مدل های ذهنی) و تفاوت بین نتایج را نشان می دهد. ستون اول و هفتم مربوط به شماره هر یک از شرکت ها است، ستون های بعدی به ترتیب نتایج مدل پیشنهادی و کلاسیک را نشان می دهد و در ستون پنجم و دهم اختلاف رتبه به دست آمده از روش کلاسیک و روش پیشنهادی محاسبه شده است. 
به این ترتیب اعداد مثبت این دو ستون نشان می دهد که رتبه محاسبه شده از طریق روش پیشنهادی کمتر از روش کلاسیک است یعنی اینکه اگر شرکت با روش پیشنهادی رتبه بندی شود رتبه بهتری را کسب خواهد نمود و احتمال دریافت تسهیلات توسط شرکت مذکور افزایش می یابد.
توضیحات بیشتر در خصوص تحلیل و تفسیر هریک از نتایج در بخش بعد ارائه شده است. 

تفسیر و بحث

در این بخش با توجه به نتایج به دست آمده از مدل پیشنهادی، تحلیل های دقیق تری بر روی هر یک از صنایع و شرکت های مورد مطالعه انجام شده است. همان طور که در بخش قبل نیز تشریح شد، با کمک مدل پیشنهادی می توان اقدام به رتبه بندی نسبی شرکت های متقاضی تسهیلات اعتباری که از نظر ماهیت و اندازه در گروه های مختلفی قرار گرفته اند، نمود و با تلفیق دو رویکرد ذهنی و عینی، از مزایای هر دو رویکرد بهره برد. 
به عبارت دیگر این مقاله توجه ویژه ای به سه مقوله، نسبی بودن رتبه بندی، لحاظ نمودن ماهیت و اندازه صنایع در رتبه بندی و تلفیق دو روش ذهنی و عینی نموده و روش جدید و نوینی را برای رسیدم به این اهداف ارائه نموده است. 
در این بخش ابتدا در بخش 5.1 و 5.2، نتایج مدل تلفیقی AHP_DEA از منظر ماهیت صنعت و اندازه هر بخش مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و سپس در بهش 5.3 تحلیل های کاربردی خروجی های مدل AHP و تحلیل معیارها صورت گرفته است. 
خروجی مدل پیشنهادی و مدل کلاسیک (حل به روش DEA بدون لحاظ کردن نتایج AHP) را نشان می دهد. برای روشن تر شدن تفاوت نتایج روش کلاسیک و روش پیشنهادی، اختلاف رتبه ها به تفکیک صنایع از منظر ماهیتی و اندازه نشان داده شده است که در بخش 5.1 و 5.2 به ترتیب تفسیر نمودارها به تفکیک بیان شده است. 

تفسیر نتایج از منظر ماهیت صنایع

تغییرات رتبه ای به تفکیک صنایع، ستون سمت چپ نمایش داده شده است. همان طور که مشخص است در زیر بخش فنی – مهندسی کلیه رتبه ها در روش پیشنهادی منفی شده است (اعداد منفی نشان دهنده بدتر شدن رتبه کسب شده هر شرکت از طریق مدل پیشنهادی و افزایش احتمال دریافت تسهیلات از طریق روش کلاسیک است) و این مطلب نشان می دهد که در صورتی که رتبه بندی براساس روش کلاسیک باشد و تفاوت صنایع و اندازه مدنظر قرار نگیرد، شرکت هایی در اولویت دریافت تسهیلات قرار می گیرند که از نظر کارشناسان خبره در رتبه بدتری قرار دارند و احمال دریافت تسهیلات آن ها کمتر است، زیرا مدل  DEA در روش کلاسیک بدون لحاظ کردن نظرات کارشناسی، رتبه بندی را انجام می دهد. 
از سوی دیگر نسبت تعداد رتبه های بهبود یافته به کل رتبه ها (نسبت به روش کلاسیک) در هر یک از زیربخش های کشاورزی، صنعت و معدن و فنی-مهندسی به ترتیب برابر 56%، 68% و 0% است که می توان نتیجه گرفت که بیشترین بهبود مربوط به زیربخش صنعت معدن است. 
به عبارت دیگر می توان گفت در صورتی که اعطای تسهیلات براساس روش کلاسیک صورت بگیرد شرکت های بخش صنعت و معدن و سپس بخش کشاورزی علی رغم استحقاق دریافت تسهیلات، در اولیت قرار نخواهند گرفت. 
از سوی دیگر به منظور نشان دادن، نسبت تغییرات (مثبت یا منفی)، نسبت تعداد رتبه هایی که بهتر و یا بدتر شده و یا ثابت مانده است به تفکیک هر صنعت نمایش داده شده است. 
تفسیر نتایج این جدول به خوبی نشان می دهد که در مورد شرکت های فنی – مهندسی و سپس شرکت های زیربخش کشاورزی بیشترین انحراف وجود دارد ضمن این که از منظر مجموع تغییرات شرکت های زیرمجموعه کشاورزی با 84% ، دارای بیشترین تغییرات است. 

تفسیر نتایج از منظر اندازه صنایع

طبق مدل ارائه شده، یکی از دسته بندی های لحاظ شده در محاسبات ضرایب معیارهای ارزیابی اعتباری، تفکیک شرکت های متقاضی تسهیلات، از منظر اندازه به سه دسته بزرگ، متوسط و کوچک می باشد.

تفسیر نتایج حاصل از اجرای بخش ذهنی مدل

یکی از کاربردهای نتایج مدل پیشنهاد، خروجی های بخش اول یعنی خروجی های مدل AHP است. تحلیل بر روی معیارهای ارزیابی عملکرد و ضرایب به دست آمده به تفکیک ماهیت صنعت و اندازه می تواند تصویر مشخصی از معیارها برای تصمیم گیرندگان ایجاد نماید. 
همان طور که در بخش مروری بر پیشینه تحقیق بیان شد در بسیاری از مدل های رایج، ضرایب مورد استفاده صرفا با استفاده از یکسری روش هایی چون رگرسیون خطی و یا مدل های پروبیت و یا لاجیت (صفری و همکاران 1389) محاسبه و برای کل شرکت ها بدون لحاظ نمودن عواملی چون ماهیت و یا اندازه صنعت مورد استفاده قرار می گیرد. 
لکن در مدل پیشنهادی با استفاده از روش AHP سه سطحی، ضرایب معیارهای ارزیابی عملرد بنا بر نوع صنعت و اندازه آن تعیین می شود. با نگاهی عمیق به داده ها می توان دریافت که اهمیت هر یک از معیارها در شرکت های زیر مجموعه صنعت و معدن، فنی – مهندسی و کشاورزی متفاوت است. 
برای نشان دادن این تفاوت ها از نمودارهای مقایسه ای به شرح ذیل استفاده شده است. 
کارشناسان خبره به هر یک از زیربخش های صنایع برای اعطای تسهیلات بسته به اندازه آن صنعت اهمیت متفاوتی قائل هستند. همان طور که از نمودار مشخص است ترتیب اهمیت زیربخش های صنایع در شرکت های کوچک به ترتیب صنعت و معدن، فنی-مهندسی و صنعت و معدن است. 
به همین ترتیب نشان دهنده ترتیب اهمیت معیارهای ارزیابی در هر یک از زیربخش های صنعت است. مهمترین معیار در زیربخش صنعت و معدن، فنی مهندسی و کشاورزی به ترتیب تسهیلات کوتاه مدت به دارایی، ارزش ویژه به کل دارایی، نرخ بازده دارایی می باشد و کم اهمیت ترین به ترتیب نسبت کل بدهی به کل دارایی و تسهیلات کوتاه مدت به فروش خالص است. 
با تمرکز به نتایج به دست آمده از اجرای مدل AHP می توان نشان داد که اوزان هر یک از معیارها از دید کارشناسان خبره بانکی، باتوجه به نوع صنعت و اندازه آن بسیار متفاوت بوده و از این جهت این نتایج می تواند برای تصمیم گیرندگان بسیار مفید باشد. 

جمع بندی و نتیجه گیری

تفاوت در ماهیت زیربخش های اقتصادی و همچنین تفاوت در اندازه شرکت های مورد ارزیابی از جمله عواملی است که بر روی رتبه بندی اعتباری شرکت های متقاضی تسهیلات مالی تاثیرگذار است. 
از سوی دیگر به کارگیری نظرات کارشناسان خبره (رویکرد ذهنی) در تعیین رتبه کیفی شرکت ها در کنار روش های ریاضی (رویکرد عینی)، موضوعی اجتناب ناپذیر است. بررسی سوابق تحقیق نشان می دهد که مدل های کمی و کیفی متعددی در خصوص رتبه بندی وجود دارد، ولی مدلی که بتوان به طور همزمان از روش های عینی و ذهنس استفاده نماید و همچنین اندازه و نوع صنعت را نیز مدنظر قرار دهد، کاملا مشهود است. 
به عبارت دیگر ترکیب مدل های ذهنی و عینی به منظور بهره گیری از مزایای هر یک از آن ها و اجتناب از معایب به کارگیری جداگانه آن ها، به ارائه یک مدل جدید شد. 
از سوی دیگر عدم امکان رتبه بندی واحدهای ناهمگون (نامتجانس) با استفاده از روش DEA اهمین نوآوری های ارائه شده در این مقاله را دوچندان می کند. به عبارت دیگر در این مقاله با ترکیب دو مدل ذهنی و عینی ضمن بهره مندی از مزایای دو روش به صورت هم زمان، امکان رتبه بندی شرکت هایی که از منظر اندازه و نوع صنعت در گروه های مختلفی قرار دارند، فراهم شده است و با استفاده از مدل AHP توسعه یافته، کلیه واحدها در گروه های مختلف متجانس (همگن) شده و امکان استفاده از مدل DEA فراهم شد.
به طور خلاصه می توان گفت که در این مقاله یک مدل تلفیقی ذهنی – عینی ارائه شد که با استفاده از آن، رتبه بندی شرکت های حقوقی در زیربخش های مختلف و اندازه های متفاوت امکان پذیر شد.
این تحقیق از سه جنبه دارای نوآوری است. اول اینکه مدل پیشنهادی، به عنوان یک مدل تلفیقی قابلیت ترکیب قضاوت های ذهنی کارشناسان خبره و روش های ریاضی کمی را دارا می باشد. 
دوم این که مدل ارائه شده این امکان را به وجود آورده است که بتوان شرکت هایی که از نظر اندازه و زیربخش باهم متفاوتند، به صورت هم زمان رتبه بندی نمود و اثرات اندازه و ماهیت بر روی رتبه بندی لحاظ کرد و سوم اینکه، مدل ارائه شده برخلاف بسیاری از مدل های اعتبارسنجی که به صورت مجزا رتبه اعتباری هر شرکت را محاسبه نماید، رتبه شرکت ها را در مقایسه با یکدیگر محاسبه نماید. 
لذا به طور خلاصه می توان گفت که مدل پیشنهادی یک مدل تلفیقی است که ابتدا با به کارگیری روش AHP توسعه یافته هریرا – ویدما (2004)، اوزان معیارها را به تفکیک زیربخش ها و اندازه هر شرکت محاسبه می نماید و سپس با تاثیرگذاری این اوزان بر روی ورودی ها و خروجی های روش DEA، تلفیقی از رویکرد ذهنی و عینی را پدید می آورد. 
مهم ترین نتایج کاربردی این مقاله، علاوه بر ارائه یک مدل کاربردی و نوین، تصویر نمودن تفاوت های ماهیتی در اوزان هر یک از معیارهای ارزیابی به تفکیک صنعت و اندازه می باشد. به طوری که نتایج نشان داد که از بین معیارهای انتخابی، اهمیت و ترتیب معیارها در هر صنعت متفاوت است. 
ضمن آن که با دقت بر تفاوت رتبه های به دست آمده از رویکرد کلاسیک (بدوت لحاظ نمودن بخش ذهنی) و نتایج مدل پیشنهادی می توان دریافت که مدل ریاضی به تنهایی می تواند منجر به انحراف در تصمیم گیری و توزیع عادلانه منابع محدود بانکی گردد. 
ذکر این نکته ضروری است که نتایج حاصل شده در خصوص معیارها و اهمیت آن ها و همچنین اوزان به دست آمده برای ورود به مرحله عینی (مدل ریاضی DEA) با توجه به نظرات 5 کارشناس به دست آمده است که در تحقیقات آتی می توان از نظرات تعداد بیشتری از خبرگان استفاده نمود و حتی با استفاده از مدل های شبکه عصبی، مدلی ریاضی برپایه نظرات استخراج شده کارشناسان به منظور تسهیل در محاسبات ارائه نمود. 
از سوی دیگر به کارگیری روش AHP فازی و یا DEA فازی و یا سایر مدل های DEA برای تلفیق دو مدل و یا انتخاب معیارهای ارزیابی دقیق تر می تواند به عنوان تحقیق های آتی مورد توجه سایر پژوهشگران قرار گیرد. 

طراحی يک مدل ترکيبی گروه محور ذهنی - عينی به منظور رتبه بندی اعتباری
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=314097