طراحی يک مدل ترکيبی گروه محور ذهنی - عينی به منظور رتبه بندی اعتباری (بخش اول)

رتبه بندی اعتباری از موضوعات مورد توجه محققین است. از سوی دیگر کاربرد آن در انتخاب مشتریان برای اعطای تسهیلات این موضوع را برای فعالان این حوزه مهم کرده است. از این رو در این مقاله با به کارگیری هم زمان مزایای مدل عینی (ریاضی) و مدل ذهنی (استفاده از نظرات خبرگان)، مدل جدید رتبه بندی اعتباری ارائه شده است. 
مزایای مدل پیشنهادی در مقایسه با مدل های موجود از سه منظر قابل توجه است. نخست آن که امکان رتبه بندی شرکت های تولیدی که از منظر بخش و اندازه در گروه های مختلف صنعتی قرار دارند، فراهم می شود. 
دوم آن که، در مدل پیشنهادی، امتیاز اعتباری شرکت ها به صورت مقایسه ای محاسبه می شود. سومین و مهم ترین مزیت مدل پیشنهادی تلفیق مدل های ذهنی و مدل های عینی است که ضمن بهره مندی از مدل ریاضی، نظرات کارشناسان خبره نیز بر روی امتیاز نهایی اعمال می شود. 
برای نمایش چگونگی اجرای مدل، از اطلاعات 60 شرکت سازمان بورس اوراق بهادار استفاده شده و برای بخش ذهنی آن، نظرات 5 کارشناس خبره موسسه مالی اخذ شده است. 

مقدمه

توزیع عادلانه منابع مالی بین متقاضیان فراوان تسهیلات اعتباری از یک سو و محدودیت منابع از سوی دیگر منجر شده تا رتبه بندی اعتباری، یکی از موضوعات حیاتی برای موسسات مالی و یا سرمایه گذاری به شمار رود. 
به عبارت دیگر این موسسات با توجه به لزوم گردش منابع مالی و تخصیص بهینه، به دنبال انتخاب بهترین متقاضیان جهت اعطای تسهیلات هستند تا از یکسو به بازگشت سرمایه اطمینان داشته باشند و از سوی دیگر منابع مالی در بین صنایع مختلف به درستی توزیع شود. 
بنابراین این موسسات برای رسیدن به اهداف ذکر شده، به دنبال به کارگیری مدل های رتبه بندی موثر هستند. روش های متداول رتبه بندی اعتباری از منظر نحوه امتیازدهی به دو دسته روش های ذهنی و عینی تقسیم می شوند. 
برخی از روش های تصمیم گیری چند معیاره (MCDM) که برای تعیین اولویت از نظر خبرگان استفاده می نمایند، در دسته روش های ذهنی قرار دارند و روش هایی چون لاجیت، پروبیت، تحلیل پوششی داده ها (DEA) که برای تعیین اولویت از روش های ریاضی بهره می گیرند، جز دسته عینی است. 
هر کدام از این دسته ها مزایا و معایب خود را دارد، لیکن مسئله مهمی که در خصوص رتبه بندی اعتباری مطرح است و محققان و مدیران سازمان ها با آن رو به رو هستند، مسئله تعیین معیارهای کمی و کیفی و چگونگی تلفیق این معیارها به منظور دستیابی به بهترین انتخاب است. 
از سوی دیگر تفاوت در ماهیت مشتریان و لزوم به توجه به تفاوت های هر گروه از مشتریان به هنگام رتبه بندی، مسئله دیگری است که رتبه بندی گروهی را با مشکل روبرو نموده و استفاده از مدل های متداول از جمله روش DEA را با محدودیت مواجه نمده است. 
به عبارت دقیق تر یکی از پیش شرط های استفاده از روش DEA برای رتبه بندی فرض متجانس (همگن بودن) واحدهای مورد ارزیابی است. 
از آن جا که در این مقاله واحدهای مورد ارزیابی شرکت های متقاضی تسهیلات اعطایی هستند، در نگاه اول این متجانس بودن با توجه به یکسان بودن نوع ورودی ها و خروجی ها امری بدیهی به نظر می رسد و بسیاری از مقالات نیز با توجه به این پیش فرض و یکسان بودن ماهیت ورودی ها و خروجی ها اقدام به استفاده از روش  DEA برای رتبه بندی اعتباری نموده اند. 
لکن نگاه عمیق تر به این مقوله نشان می دهد که با وجود همگنی در داده ها، واحدهای مورد ارزیابی از منظر ماهیت و اندازه همگن نیستند و این مسئله باعث محدودیت در استفاده این روش می شود. 
بنابراین به طور خلاصه می توان گفت، طراحی مدلی که از یکسو دارای مزایای هر دو روش عینی و ذهنی باشد و از سوی دیگر تفاوت های هر گروه از مشتریان را لحاظ نماید، از اهمیت ویژهای برخوردار است.
مسئله دیگر روش های موجود رتبه بندی اعتباری، عدم مقایسه نسبی واحدهاست. به این معنی که در این مدل ها هر مشتری به صورت مستقل و نه در مقایسه با سایر مشتریان ارزیابی می شود. این ضعف، کاستی هایی به دنبال دارد. 
ازجمله این کاستی ها، عدم امکان تفکیک شرکت هایی با امتیاز یکسان و درنتیجه عدم امکان تخصیص عادلانه منابع مالی است. بنابراین فقدان چنین مدلی باعث می شود تا سازمان ها نتوانند توزیع مناسب منابع مالی بین شرکت های هر گروه صنعتی را برقرار نمایند.
با توجه به کاستی های مطرح شده مدل های موجود رتبه بندی، این تحقیق به دنبال طراحی مدلی است که از یکسو تلفیقی از مدل های ذهنی – عینی باشد و از سوی دیگر ضمن مقایسه کمی و کیفی مشتریان با یکدیگر، بتواند به هنگام رتبه بندی تفاوت های گروه های مشتریان را نیز در نظر بگیرد. 
روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مدل ذهنی پایه ای و روش تحلیل پوششی داده ها (DEA)، مدل عینی پایه ای انتخاب شده به منظور طراحی مدل تلفیقی نوین است که در بخش روش تحقیق توضیحات بیشتری ارائه شده است. 
از سوی دیگر در این روش، ابتدا با به کارگیری ضرایب به دست آمده از AHP واحد ها همگن شده و سپس شرایط استفاده از DEA فراهم می شود. برای اجرای مدل پیشنهادی از اطلاعات 60 شرکت سازمان بورس اوراق بهادار که در سه گروه صنعتی و سه دسته کوچک، متوسط و بزرگ قرار دارند، استفاده شده است. 
این مقاله شش بخش دارد. بخش ادبیات تحقیق در سه قسمت به مروری بر پیشینه مدل های رتبه بندی، تحلیل پوششی داده ها و روش تحلیل سلسله مراتبی پرداخته است. 
در بخش سوم روش تحقیق و مدل پیشنهادی ترکیبی در چهار مرحله و سه گام بیان شده است و جزئیات داده های مورد استفاده و نتایج اجرای مدل برای6۰ شرکت در بخش چهارم تشریح شده است. در بخش پنج و ششم به تحلیل، بحث و نتیجه گیری و ارائه تحقیقات آتی پرداخته شده است. 

مروری بر پیشینه رتبه بندی اعتباری

رتبه بندی اعتباری روشی برای شناسایی و طبقه بندی میزان ریسک اعتباری و موافقت با اعطای تسهیلات به متقاضیان با ریسک پایین و اجتناب از اعطای تسهیلات به متقاضیان با ریسک بالا است. در یک تقسیم بندی متداول انواع مدل های امتیازدهی اعتباری به دو دسته پارامتری و غیر پارامتری تقسیم می شود و از سوی دیگر هر یک از این روش ها با توجه به این که آیا قضاوت کارشناسان خبره در تعیین اولویت دخیل است یا خیر، به دو دسته ذهنی و عینی تقسیم می شوند. 
در روش ذهنی نظر کارشناس خبره بر رتبه بندی تاثیرگذار است. در حالی که در روش عینی تعیین رتبه غالبا از طریق مدل های ریاضی صورت می گیرد. مطالعات بسیاری در خصوص رتبه بندی وجود دارد. با توجه به گستردگی مدل های به کار گرفته شده. 

مروری بر پیشینه DEA

جستجو در پایگاه های علمی معتبر نشان می دهد که DEA یکی از روش های پرطرفدار در تعیین رتبه بندی است. DEA یک روش ناپارامتری است که اولین بار توسط چارنز، کوپر و رودز (1978) به منظور تعیین کارایی مدارس ایالت آمریکا به کار گرفته شد. 
در طی سال های 1978 الی 1995 اکثر مدل های پایه ای DEA معرفی شد و صدها مقاله بر اساس آن ها شکل گرفت. 

مروری بر پیشینه AHP

روش تحلیل سلسله مراتبی اولین بار توسط ساتی (1980) مطرح شد. به عبارت دقیق تر ابتدا در ساتی (۱۹72) مفاهیم مربوط به پیش نیازهای روش AHP مطرح شده و سپس در مطالعه ساتی (1980) به طور کامل آن را معرفی نمود. 
از آن به بعد استفاده از این ابزار به سرعت فراگیر شد به طوری که بررسی مقالات منتشر شده در سال 2۰۱6 یک پایگاه علمی معتبر نشان می دهد که در بیش از ۴۳6 مقاله، از این روش به صورت مستقیم استفاده شده و از ابعاد مختلف توسعه یافته است. 
به عنوان نمونه در هریرا-ویدما، چیکلنا و لوکیو برای کاهش تعداد مقایسات زوجی و به دنبال آن کاهش محاسبات با حذف محاسبه نرخ سازگاری، روشی را ارائه نمودند که در هر جدول مقایسات زوجی، تعداد سلول های مورد ارزیابی به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است.
گستردگی استفاده از AHP منجر به چاپ و ارائه مقالات مروری متعدد در این خصوص شده است. به عنوان نمونه هو (2008) با مطالعه و بررسی بیش از 80 مقاله علمی در رابطه با روش های ترکیبی AHP مزایای به کارگیری مدل های ترکیبی را به طور کامل تحلیل نموده است. 
در مطالعه ایشیزاکا و لبیب (2011) رویکرد منحصر بفردی برای مرور نحوه توسعه روش AHP ارائه گردیده است. در این مقاله ابتدا مراحل اصلی و مشترک مسائل MCDM بیان می شود و سپس در هر مرحله (8 مرحله) پیشرفت ها و نوآوری ها شکل گرفته در خصوص AHP که یکی از روش های MCDM به شمار می رود، بیان شده است و از جمله پیشرفت هایی که در خصوص نرخ سازگاری، نحوه امتیازدهی و یا آنالیز حساسیت شکل گرفته به طور کامل تشریح شده است. 
سابرامانیان و رامانتیان (2012) بررسی در رابطه با به کارگیری روش AHP در مدیریت عملیات ارائه نمود. در این مقاله که به بیش از2۰ مقاله مرتبط اشاره نموده، طی جداول جداگانه ای معیارهای موثر و همچنین اهداف هریک از مقالات مورد بررسی قرار گرفته است.
نکات حائز اهمیت در این مطالعه، تعدد مقالات مورد بررسی است و همچنین جزئیات ارزشمندی که به تفکیک معیارها و روش ها بیان شده است.
ضمن اینکه با ارائه 6 نمودار دایره ای به تفکیک، میزان کاربرد AHP در زمینه های مختلف را به خوبی نشان داده و AHP دایره ای به تفکیک، میزان کاربرد به این ترتیب روند رو به رشد این روش در هر یک از موضوعات را مورد تحلیل قرار داده است.
با توجه به مرور پیشینه تحقیق در سه زمینه رتبه بندی اعتباری، تحلیل پوششی داده ها و روش تحلیل سلسله مراتبی می توان دریافت که هیچ یک از مقالات مورد بررسی، سه مسئله بیان شده در خصوص رتبه بندی اعتباری گروه های صنعتی را به صورت تجمیعی پاسخگو نیستند. 
به عبارت دیگر سه مسئله ذکرشده در بخش تعریف مسئله که شامل اعتبارسنجی اعتباری به صورت 1. مقایسه ای و نسبی 2.با در نظر گرفتن روش های ذهنی و عینی 3. برای گروه های صنعتی با اندازه های متفاوت، در هیچ یک از مقالات مورد بررسی قرار نگرفته و مئلی که بتواند این سه موضوع را به صورت همزمان در نظر بگیرد ارائه نشده است، لذا این مقاله به دنبال ارائه مدلی با قابلیت استفاده برای چنین مسائلی است.

ارائه مدل پیشنهادی ترکیبی و روش تحقیق

از آنجا که هدف اصلی طراحی و به کارگیری مدل تلفیقی است، لذا جزء دسته تحقیق های توسعه ای است. 
همانطور که مشخص است، مرحله سوم از مراحل انجام تحقیق مربوط به طراحی مدل تلفیقی است که خود شامل ۴ زیرمرحله است. در مرحله اول ساختار سلسله مراتبی سه سطحی تشکیل شده و سپس در مرحله دوم امتیازات ساختار سه سطحی با استفاده از روش AHP توسعه یافته هریرا-ویدما و همکاران (2004)، محاسبه می شود. 
در مرحله سوم، ضمن ارائه ساختار DEA، نتایج مرحله دوم، به عنوان ورودی وارد مدل شده و امکان رتبه بندی نهایی از تلفیق دو مدل AHP و DEA در مرحله چهارم فراهم می شود. در ادامه هر یک از این 4 مرحله به ترتیب تشریح شده است.

مرحله اول: ارائه ساختار سلسله مراتبی مدل پیشنهادی

در اولین گام ساختار سلسله مراتبی طراحی می شود. ساختار مدل پیشنهادی، ساختار سه سطحی است که سطح اول و دوم مرتبط با استراتژی کلان سازمان است. 
به عبارت دیگر در یک موسسه مالی با هدف تعیین بهترین ترکیب مشتریان برای اعطای تسهیلات، مهمترین دغدغه مدیران ارشد تعیین سهم و رتبه هر یک از صنایع از منظر اندازه و ماهیت است. 
دسته بندی های مختلفی برای تفکیک صنایع از منظر اندازه وجود دارد، در متداول ترین رویکردها از نظر کارشناسان خبره، صنایع به سه دسته صنایع کوچک، صنایع متوسط و صنایع بزرگ تقسیم می شوند.
از سوی دیگر از منظر ماهیت صنعت نیز، بخش های مختلفی وجود دارد. پس از بررسی های صورت گرفته و با توجه به نظرات اخذ شده از چندین صاحب نظر این حوزه، بخش کشاورزی، بخش صنعت و معدن و بخش فنی- مهندسی سه بخش اصلی شناخته شد که می توان بسیاری از شرکت های تولیدی را به یکی از این سه بخش اختصاص داد.

طراحی يک مدل ترکيبی گروه محور ذهنی - عينی به منظور رتبه بندی اعتباری 
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=314097