نقش پیدایش پول های دیجیتال و مجازی در كاهش وابستگی به دلار در ایران - قسمت اول

چکیده

پول در تاریخ اقتصاد بشر تغییرات متعددی کرده است، به صورتی که از پول های کالایی تا پول کاغذی و امروزه به پول دیجیتال و مجازی تبدیل شده است. با مروری بر این تاریخچه و بررسی جایگاه پول در اقتصاد، لزوم بررسی آن مشخص می شود. 
در این میان و با تغییرات مناسبات اقتصادی در حوزه بین الملل، ارزهایی تعریف می شود که حجم مبادلات و قدرت اقتصادی آن می تواند به ارزش تبدیل شود. دلار در حال حاضر به عنوان پر کاربردترین ارز جهانی شناخته می شود که حجم بالایی از مبادلات اقتصادی و ذخایر بانک های مرکزی را به خود اختصاص داده است. 
با توجه به اهمیت پول و خصوصا ارزهای پرکاربرد و سیطره آن در اقتصاد از یک سو و لزوم کاهش وابستگی اقتصاد ملی به این ارزها از سوی دیگر، لازم است بدیل هایی برای آن تعریف شود که اقتصاد ملی را به سمت آن هدایت کنیم.
با مروری بر قابلیت های فضای مجازی می توان راهبردهایی برای کشور جستجو کرد که از یک سو به کاهش وابستگی به ارزهای رایج منجر شود و از سوی دیگر به قدرت اقتصادی کشور بیافزاید. از این رو در این مقاله به قابلیت پول های مجازی در رسیدن به این هدف می پردازیم.

مقدمه

با مروری بر سیاست های اقتصاد مقاومتی و تشریح آن توسط مقام معظم رهبری می توان چند نکته مهم را در این راستا از آن استخراج نمود:

1. لزوم استفاده از سازوکار مبادلات تهاتری برای تسهیل مبادلات در صورت نیاز
2. از بین بردن سیطره دلار در مبادله با بازار جهانی به منظور کاهش وابستگی به دلار
3. تلاش برای تعریف ارزهای مقبول در تجارت جهانی با مشارکت کشورهای منطقه و جهان

در این مقاله تلاش شده است با تکیه بر این سه محور اساسی در اقتصاد مقاومتی، ابتدا به سیر تاریخی پول و رشد دلار در مبادلات جهانی و ذخایر ارزش بانک ها در سراسر جهان پرداخته شود، سپس به بدیلی جدید در حوزه اقتصاد فضای مجازی با عنوان پول مجازی اشاره و قابلیت آن برای کاهش سیطره دلار تبیین گردد. در نهایت مقاله تلاش دارد راهکارهای اساسی برای کاهش این سیطره را به کمک فضای مجازی بیان دارد. 

پول، نقش دلار در مبادلات جهانی و ذخایر بانک های مرکزی

گذشتگان در دورانی می زیستند که حجم مبادلات بازاری آن قدر اندک بود که تنها تامین معاش خود و خانواده هدف قرار می گرفت. دیری نپایید که با رشد جوامع و کثرت جمعیت، نمونه های اولیه تجارت شکل گرفت و نیاز به واسطه های مبادله در آن احساس شد. 
این مهم از آنجا نشات گرفت که با توسعه مبادلات و تجارت بین افراد، ضریب تبدیل بین دو کالا به شدن سخت برآورده شده و لازم بود برای هر دو کالا یک ضریب تبدیل مشخص شود. 
کم کم برخی کالاها به عنوان کالای واسطه و به عبارت امروزی آن، به پول تبدیل شدند. کالاهایی چون پوست حیوان و یا عسل از این نمونه ها بودند. به دلیل وجود مشکلات عدیده در استفاده از این پول ها خصوصا زمان انقضا و مشکلات نگهداری آن، پول فیلزی جایگزین پول کالایی شد. به هر حال ویژگی های اصلی پول پذیرش یا مقبولیت عمومی و دوام، آسانی استفاده، پایداری، دوام و عرضه محدود آن بود که تلاشی برای تسهیل مبادلات داست. 
با گذر از پول فلزی به پول کاغذی و رواج آن، پول های کاغذی مبتنی بر فلزات گران بها رواج یافت. دولت ها برای ایجاد مقبولیت در پول کاغذی، آن را با پشتوانه طلا به مردم عرضه می کردند چرا که اگر پول به صورت پول کاغذی یا اسکناس در جریان باشد، ارزش آن به ارزش ذاتی فلز پشتواه وابسته است. 
این امر تا آن جا ادامه یافت که جمگ جهانی دوم مشکلاتی عدیده در زیرساخت های اقتصاد جهانی ایجاد کرد. در سال 1942 آمریکا و انگلیس به صورت جداگانه طرح هایی برای ایجاد سازمان هایی بین المللی منتشر کردند تا روال بازسازی پس از جنگ جهانی دوم با تاسیس بانک جهانی و صندوق بین المللی پول مقدور شود. 
در این راستا کنفرانس (برتون وودز) در سال 1944 در آمریکا تشکیل شد که طی آن دلار آمریکا به عنوان ارز مرجع پذیرفته شد و برای تضمین ثابت ماندن ارزش دلار و جلوگیری از ایجاد بدون پشتوانه دلار توسط آمریکا، این کشور تعهد داد در هر زمان و با رجوع دلارها هر 35 دلار را با یک اونس طلا معاوضه کند. 
در این راستا و در اولین و مهم ترین تلاش های دولت آمریکا، در سال 1945 نفت با نرخ دلار و با محوریت عربستان صعودی در جهان عرضه شد. 
این روند تا آنجا پیشرفت که در حال حاضر 60 تا 70 درصد از معاملات جهانی با این ارز انجام می شود و اگرچه ارزهای دیگری چون یورو و یوان توانسته اند اندکی از سیطره دلار بکاهند اما حتی نیمی از معاملات جهانی با این ارزها انجام نمی شود. 
این امر تا انجا رشد کرده است که دولت ها دلار را به عنوان ذخایر بانک مرکزی خود نیز نگه می دارند و علاوه بر استفاده ار ارزش جهانی آن به عنوان یک دارایی نقد شونده، با مدیریت عرضه و تقاضای آن در بازارهای داخلی، ارزش پول ملی خود را نیز مدیریت می کنند. 
آمارها نشان می دهد در سال 2008، مقدار 4400.6 میلیارد دلار ذخایر ارزش بانک ها در سراسر جهان است که معادل 64 درصد از آن را دلار تشکیل می دهد. 
در نتیجه دلار در تمامی بخش های اقتصاد هر کشور نفوذ کرده است. ایران نیز به عنوان یکی از عمده ترین صادر کنندگان نفت جهان تا قبل از تشدید تحریم ها تمامی تجارت خارجی خود (مخصوصا فروش نفت) را بر پایه دلار انجام می داده است. 
از آنجا که بانک مرکزی آمریکا بر مبادلات بر دلار نظارت دارد، در تحریم بانکی اخیر، توانست از یک سو از مبادله دلار توسط ایران جلوگیری کند و از سوی دیگر طرف های قرارداد ایران را شناسایی کرده و در لیست تحریم قرار دهد. با وجود مشکلاتی از این دست، لازم است وابستگی کشور را به دلار کاهش داد. 

پول مجازی

پول های مجازی نمایش دیجیتالی ارزش تولید شده توسط توسعه دهنده خصوصی است و در حساب های منحصر بفرد خود ذخیره می شوند. پول های مجازی می توانند به صورت الکترونیکی به دست آیند، ذخیره شوند و انتقال داده شوند. این پول های می توانند برای مقاصد مختلف مورد استفاده قرار گیرند. 
پول های مجازی شامل انواع بسیاری می باشد. از کوپن های موبایلی و خطوط هوایی گرفته تا پول های مجازی با پشتوانه طلا و نیز پول های رمز گذاری شده مانند بیت کوین. 
باید به این نکته توجه شود که پول های مجازی با پول های الکترونیکی متفاوت هستند. پول های الکترونیکی یک نمایش الکترونیکی و دیجیتال از پول های رایج بودن پشتوانه و اعتباری هستند در حالی که پول های مجازی با پول های رایج رسمی اعتبارسنجی نشده و جداگانه محاسبه می شوند. 
براساس تعریف FATF، پول مجازی یک نمایش دیجیتالی پولی است که می تواند به صورت دیجیتالی معامله شود و به عنوان واسط معامله و یا یک واحد حساب و یا ذخیره پولش مورد استفاده قرار گیرد، ولی در عین حال وضعیت واحد پول رسمی را نداشته باشد. 
بنابراین مشاهده می شود که پول مجازی تفاوت های مهمی با پول الکترونیکی دارد. در بسیار از موارد نیز پول الکترونیکی را معادل پول دیجیتال می دانند این در حالی است که پول دیجیتال دارای مفهومی عام تر می باشد، پول دیجیتال شامل پول الکترونیکی و پول مجازی می باشد. 
در اکتبر سال 2012 بانک مرکزی اروپا گزارشی را در خصوص پول های مجازی منتشر نمود که تلاش داشت این موضوع را در انواع مختلف پول ها را در انواع مختلف پول ها دسته بندی نموده و تقسیمات جدیدی ارائه نماید. 
براساس ECB، پول مجازی این ویژگی را دارد که در شکل دیجیتالی بوده و قانون گذاری نشده باشد. گزارش مربوطه همچنین تفاوت های اصلی بین پول مجازی و پول الکترونیکی را بیان می کند. به طور خلاصه پول الکترونکی قانون گذاری شده، بر مبنای پول رایج و رسمی، به طور فراگیری مورد پذیرش قرار گرفته، تزریق آن ثابت و نهایتا کنترل شده است. 
در مقابل پول مچازی که کاملا جدید، قانون گذاری نشده و پذیرش شده توسط عده ای محدود از کاربران فضای مجازی، تزریق آن نامشخص و وابسته به تصمیمات فردی، نبود کنترل بر روی آن و نهایتا تحمل ریسک بالا توسط کاربر می باشد. 
در حال حاضر پول های مجازی به طور کاکل تمام نقش هایی را که برای پول می توان قائل بود، ایفا نمی کنند. استفاده از پول های مجازی به عنوان محل مطمئنی برای ذخیره ارزش به دلیل نوسانات بالای این پول خدشه دار شده است، علاوه بر این تعداد کاربران کم و شبکه کوچکی که تا کنون این واحدهای پولی توانسته اند به خود جذب کنند، محدودیت هایی را برای انجام معاملات گسترده تر توسط پول های مجازی ایجاد کرده است. 
بنابراین بدون حمایت قانونی از واحدهای پول مجازی، تنها کارکرد این پول در فقط در معاملاتی است که با رضایت طرفینی انجام گیرد. با وجود رشد روز افزون پول مجازی هم اکنون این پول سهم کوچکی در معاملات دارد . در حال حاضر تمام ارزش مبادلات صورت گرفته از طریق پول های مجازی، چیزی در حدود 10 بیلیون دلار آمریکا می باشد. 
این در حالی است که گردش مالی امریکا حدود 1.4 تریلیون دلار و میزان تزریق پولی در حدود 12 تریلیون دلار می باشد.
بسیاری از پول های مجازی، به جای اینکه خود به طور مستقیم میزانی برای ارزش گذاری خدمات و کالاها باشند، نشان دهنده ارزش آن ها در واحدهای پولی واقعی با محاسبه نرخ تبدیل به پول مجازی می باشند. حتی خرده فروشانی که پول های مجازی را مورد استفاده قرار می دهند، قیمت ها را بر اساس واحدهای پولی واقعی محاسبه می کنند و بسته به نرخ تبدیل پول مجازی، به این واحدهای پولی تبدیل می کنند. 
حتی به دلیل ریسک بالای این نوع پول ها، بسیاری از این خرده فروشان، پس از انجام معامله سریعا پول های مجازی خود را تبدیل به پول های واقعی می کنند. در نتیجه هنوز نمی توان پول های مجازی را به عنوان پول رایج و مقبول ارزیابی کرد. 
باید دانست که ایده پول های مجازی خیلی جدید نیست، اما آنچه پول های مجازی را از بقیه مجزا می گرداند، استقلال آن از هرگونه برنامه ریزی های سیاسی و یا تبلیغاتی و نیز عدم تمرکزش در حکومت می باشد. یکی از نمونه هایی که امروزه کاربران بسیاری را به خود جلب کرده است، بیت کوین می باشد. 
بین کوین برای اولین بار در سال 2008 توسط ناکاموتو معرفی شد و می توان آن را اولین پول مجازی خصوصی موفق دانست چرا که هم اکنون در بسیاری از کشورها استفاده می شود و همچون برخی پول های مجازی مانند M-Pesa وابستگی به هیچ بانک دولتی ندارد. 
بیت کوین همچنین ویژگی های جدیدی در حوزه امنیت دارد که این مطلب نیز می تواند یکی از عوامل پیشرفت آن به حساب بیاید. 

نحوه کار پول مجازی و مواجهه دولت ها با آن

با به وجود آمدن پول های مجازی، سیستم های مدرن پرداخت و انتقال پول شکل گرفته است. در واقع در این سیستم جدید، بانک مرکزی حذف شده و انتقال پول نیازمند این است که موسسه مالی پول مجازی را از یک حساب خود به حسابی دیگر منتقل کند. 
به همین ترتیب آن موسسه مالی، حساب هر شخص حقیقی یا حقوقی را تنظیم و تسویه می کند. بانک مرکزی تنها تولی تایید انتقالات مالی در حساب های متمرکز خود می باشد و البته این انتقالات را باید به گونه ای انجام دهد که علاوه بر به موقع بودت انتقالات، امنیت و جلوگیری از جعل را نیز ضمانت نماید. 
بقای این سیستم بسته به توانایی، کارایی و نیز میزان اعتماد به آن دارد. پیشرفت تکنولوژی های رایانه ای، امکان تمرکز زدایی از سیستم های پولی سنتی را فراهم نموده است، به طوری که دو طرف معامله بتوانند بدون نیاز به بانک مرکزی، معاملات خود را به انجام برسانند. 
سیستم های متمرکز، دارای یک حساب اصلی می باشند که در آن گزارش های نقل و انتقال های مالی به طور امن ثبت و نگهداری می شود. در یک سیستم غیر متمرکز و توزیع شده، چندین کپی از دفتر حسابرسی مرکزی، در شبکه سیستم مالی نگهداری می شود. 

نقش پیدایش پول های دیجیتال و مجازی در كاهش وابستگی به دلار در ایران
https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=61289