چکیده
پول مجازی پدیده ای است که با نفوذ بیشتر دنیای مجازی در زندگی بشر، رخ نمون کرده است. مدت زیادی از طرح ایده و عملیاتی شدن پول مجازی نمی گذرد و پول های مجازی گوناگون بازاری برای خود ایجاد کرده اند.
اگرچه حاکمیت ها نسبت به پذیرش این نوع از پول مقاومت نشان داده اند و برخوردهای متناقضی در این زمینه وجود دارد، اما مخترعان این پول ها و فعالان مالی، با تلاش برای رفع چالش ها و ایجاد نوآوری های مالی در این عرصه، سعی در گسترش این پدیده دارند.
فهم صحیح و فنی از ماهیت پول مقدمه ای برای شناسایی احکام شرعی مترتب بر پول مجازی از آن در نظام پولی و بازار سرمایه اسلامی است. در مقاله حاضر تصمیم داریم تا با ماهیت شناسی پول مجازی و تحلیل فقهی پدیده پول، بر پایه نظریه مال اعتباری بودن پول، احکام شرعی در خصوص پول مجازی را تبیین کنیم.
از این رو، شایسته است در تحلیل فقهی پول مجازی عناصر کلیدی و اجزای تشکیل دهنده پول مجازی مورد واکاوی قرار گیرد. این عناصر و اجزا عبارت است از: ماهیت پول و پشتوانه آن، خصوصی بودن، الکترونیکی بودن و ورود پول مجازی به دنیای حقیقی.
از منظر نگارندگان مهم ترین ملاحظه پذیرش پول مجازی در نظم کنونی پول، سازمان نظام دو پول حقیقی و مجازی در کنار یکدیگر است.
مقدمه
پول از معدود پدیده هایی است که به قامت عمر بشر قدمت دارد. آغاز زایش مفهوم پول را می توان از زمانی دانست که انسان های نخستین برای رفع نیازهای اولیه خود دست به دامان طبیعت شدند و به حیازت پرداختند.
پس از آشنایی انسان با مفهوم انباشت و مزیت نسبی گروه های انسانی هم جوار در کالاهای ذخیره، مفهوم ارزش و مبادله متولد شد. مبادلات تهاتری به عنوان اولین گونه پدیده پول نمایان شدند. تطور پول در دوره های بعدی، با توجه به مزایا و معایب شکل آن در هر دوره – به صورت پول کالایی (غیر فلزی)، پول فلزی (دو فلزی بدون رابطه مشخص، دو فلزی با رابطه مشخص و تک فلزی)، پول کاغذی (با پشتوانه طلا و نقره و امکان تبدیل به آن ها، بدون پشتوانه و امکان تبدیل پول به طلا و نقره و بدون امکان تبدیل به طلا و نقره و صرفا به عنوان ذخیره ارزش) و پول تحریری – ظهور کرد.
به کارگیری انواع کارت ها و پول های الکترونیک نیز از آخرین اشکال پول بود که در راستای تامین دغدغه بشر برای انتقال ارزش مبادله ای، با کمترین زمان و هزینه و بالاترین اطمینان به خدمت گرفته شده است.
شکل پول در ادوار مختلف تاریخی، با توجه به نیاز بشر و کارکردی که از پول انتظار دارد، تغییر یافته است. حاکمیت ها به عنوان نهاد اداره کننده اجتماع، در مکان ها و زمان های مختلف با وجود به کارکرد، قدرت و اهمیت پول، دخالت خود را در اقتصاد و نظارت بر قدرت پول افزایش داده اند.
در نظم کنونی، بانک مرکزی در نظام های مختلف به عنوان نهاد سیاست گذار پولی این مهم را بر عهده دارد. مساله ای که چرایی و چگونگی آن، محل تضارب آراء و مناقشه مکاتب اقتصادی گوناگون است.
اولین جرقه مفهوم پول مجازی به معنای پول رمزگذاری شده، در سال 1998، به منظور تسهیل انجام امور مالی و ایجاد پولی بدون حضور واسطه ها (بانک ها) و توسط افراد یک جامعه، توسط وی دای مطرح شد. وی پیشنهاد نوع جدیدی از پول الکترونیک را ارائه داد که از روش رمزگذاری رایانه ای برای کنترل تولید پول و انجام معاملات بدون واسطه و مرجع مرکزی استفاده شود.
پس از طرح ایده وی دای، متخصصین دیگری چون دیوید چام و همکارانش و یا هال فینی که همگی در حوزه فناوری اطلاعات صاحب نظر بودند و با ارائه مقالاتی به طراحی پول های الکترونیکی پرداختند.
با این حال، ایده وی دای تا سال 2009 تنها در حد نظریه باقی ماند. در این سال واحد پول مجازی به نام بیت کوین به عنوان نمونه عملیاتی و موفق این ایده مطرح شد. پول های مجازی دیگری نیز اختراع شدند که از نمونه های آن می توان به QBCoin, WoW Gold, Linden Dollars و Acebucks اشاره کرد.
بنابرآنچه گذشت، پول در تاریخ تکاملی خود به مرحله ای رسیده است که قالب فیزیکی خود را رها کرده است و حتی مدعی ایفای نقش در اقتصاد کنونی بدون حضور و نظارت دولت ها و واسطه های مالی است. تطور ماهیت پول موجب ابهام در حقیقت و چیستی پول در برهه فعلی شده است و پرسش های متعددی را مقابل فقیهان و سایر اداره کنندگان نظام اجتماعی و اقتصادی قرار داده است.
گسترش روز افزون کاربرد فناوری اطلاعات و دنیای مجازی در زندگی مدرن بشر موجب توسعه پول های مجازی خواهد شد. رغم متفاوت درجه مقبولیت، ارزش و حجم پول های مجازی، این نوشتار در پی تحلیل ماهیت پول های مجازی به صورت عام است. اگرچه مقالات متعددی با رویکردهای تلفیقی توسط متخصصین مختلف حوزه فناوری اطلاعات، اقتصاد، مالی و حقوق برای بررسی ابعاد (فنی، تقنینی، اقتصادی و بازار) پول های مجازی مانند بیت کوین نوشته شده است، اما تاکنون تحقیق و تحلیلی جامع درباره این پدیده صورت نگرفته است.
آنچه در این مجال مورد توجه این نوشتار است تحلیل موضوع شناسی از ماهیت پول مجازی است تا بر پایه آن، احکام شرعی مترتب بر این پدیده از منظر فقه امامیه مورد بررسی قرار گیرد.
موضوع شناسی پول مجازی
در این بخش ابتدا تاریخچه ای مختصر از زایش پول های مجازی ارائه می کنیم. آن گاه سازوکار خلق پول های مجازی را بررسی و از رهگذر آن از ماهیت پول های مجازی پرده برمی داریم. در پایان، با برشمردن چالش های پول مجازی و مزیت های آن موضوع شناسی این شکل از پول را به اتمام می رسانیم.
تاریخچه پول مجازی
ایده پول های دیجیتال به تحقیقات دیوید چام و استفان برندز در سال 1983 باز می گردد. افرادی چون آدام بک تاییدیه کار در شبکه و سازوکاری برای کنترل هرزنامه ها را توسعه دادند تا آنکه وی دای پروتکل رمزنگاری شده را پیشنهاد نمود.
وی دای که یک متخصص حوزه فناوری اطلاعات است، مفهوم پول مجازی را، به معنای پول رمزنگاری شده، اولین بار در سال 1998، در تارنمای شخصی خود به عنوان یک ایده طرح نمود. مقصود او از این پیشنهاد، تسهیل امور مالی و ایجاد پولی بدون حضور واسطه ها بود.
درواقع این ایده به دنبال فعال کردن پول خودگردان بود که در میان کاربران خود با گستره ای جهان شمول و البته مجازی کاربرد داشته باشد و از سوی دیگر، نهادهای حاکمیتی و از جمبه بانک مرکزی در کنترل آن دخالتی نداشته باشند.
در طول سال های مختلف این ایده در قالب های مختلف، عموما توسط متخصصین حوزه فناوری اطلاعات مانند هال فینی، پیگیری شد، تا اینکه در سال 2009، بیت کوین به عنوان اولین پول مجازی و نمونه موفق عملیاتی طرح های سابق معرفی گردید.
در ساختار پیشنهادی بیت کویت، دولت ها نمی توانستند بیت کوین را دست کاری و یا نظارت کنند و بانک ها نیز نمی توانستند در ارزش آن تنقیص یا تزییدی نمایند.
البته، تا پایان سال 2015 حدود 700 واحد پول پا به عرصه حیات مجازی گذاشته اند. در حال حاضر پول هایی چون (الله کوین) برای بازار اسلامی، (لایت کوین) با محدودیت های کمتری از بین کوین و یا مینت چیپ (تحت نظارت دولت کانادا) تولید شده اند که حاکی از رغبت دولت ها و کاربران برای به کارگیری این نوع از پول است.
تحلیل ماهیت پول مجازی
از زمان راه اندازی پول های مجازی مجادلات و مناقشات در مورد ماهیت آن وجود داشته است، آیا واقعا می توان این پول ها را به عنوان یک ارز، سرمایه یا کار در نظر گرفت؟ یا آنکه این پول ها دارای هیچ ارزش خاصی نیست؟ از این رو، برای روشن شدن احکام مترتب بر این پول ها ضروری است ابتدا ماهیت پدیده پول مجازی مورد واکاوی قرار گیرد.
تبارشناسی پول مجازی می تواند گره از معمای ماهیت پول مجازی بگشاید. احساس نیاز به پول مجازی از آن جا آغاز شد که برخی فعالیت های اینترنتی موجد ارزش اقتصادی شدند. برای شرکت در این فعالیت ها یا دریافت خدمات آنان باید عوضی پرداخت می شد، در حالی که این فعالیت ها ساحت ظهوری در دنیای حقیقی نداشتند.
بازی های اینترنتی شاه مصداق چنین فعالیت هایی است. به نظر می رسد با استقراء و انتزاع مفهوم پول مجازی از مصادیق آن می توان به حقیقت آن نزدیک شد. حسب استقراء در مصادیق پول های مجازی، اوصاف ماهیت آن را چنین می توان احصاء کرد:
- جامعه مجازی می تواند پول مجازی منتشر کند تا کاربران این جوامع به فعالیت بپردازند.
- مبنای خلق پول در جامعه مجازی دو چیز است: تقاضا و مقدار کار مجازی که در سرور یک جامعه مجازی اتفاق می افتد
- قلمرو حاکمیت پول مجازی همان جامعه مجازی است
- هویت حقیقی، نام و حساب خالق و کاربر پول جامعه مجازی موضوعیت ندارد
- حاکمیت قانونی و رسمی بر پول های مجازی وجود ندارد
- در برخی موارد میان پول حقیقی و پول مجازی ارتباط برقرار شده است
- تبادل و تصرفی میان پول های مجازی وجود ندارد
این عناصر، برخی ویژگی های ماهوی برای پول های مجازی ایجاد می کنند:
- استقلال پول های مجازی از دنیای حقیقی
- استقلال پول های مجازی از یکدیگر در دنیای مجازی
- قابلیت ارتباط پول مجازی با دنیای حقیقی
- قابلیت پول مجازی به عنوان ابزاری برای سنجش ارزش مبادله و توسعه کاربرد آن به دنیای حقیقی
دو ویژگی عملیاتی دیگر نیز پول های مجازی برخوردارند:
- نوسان شدید ارزش در پول های مجازی
- قابلیت تاثیر نظام عوامل اثرگذار بر ارزش پول های حقیق نسبت به پول های مجازی مانند سازوکار عرضه و تقاضا
باتوجه به نتایج فوق، می توان انواع پول های مجازی را در چهار گروه طبقه بندی نمود:
- پول مجازی برای خرید کالا و خدمات مجازی: این پول صرفا برای کاربران دنیای مجازی، براساس مقدار کار مجازی کاربر، و قابل مبادله تنها در همان شبکه است. نمونه آن پول مجازی پایگاه weiqi.cn است
- پول مجازی برای خرید کالا و خدمات در دنیای حقیقی و مجازی: با این پول می توان کالاها و خدمات را در دو دنیای حقیقی و مجازی خریداری نمود. منشاء تولید و خرید پول دنیای مجازی است و کاربران دنیای مجازی می توانند به واسطه آن کالاها و خدمات مورد نیاز خود را از دنیای حقیقی و مجازی تامین نمایند. نمونه این پول AceBucks است.
- پول مجازی برای خرید کالا و خدمات دنیای مجازی با امکان تامین پول در دنیای حقیقی: در این نمونه کاربر دنیای مجازی با استفاده از پول حقیقی می تواند نسبت به تهیه پول مجازی اقدام و از طریق آن کالا و خدمات مورد نیاز خود را از دنیای مجازی خریداری کند. در واقع، این مدل توسعه مدل پیشین است و در آن تعامل با دنیای حقیقی بیشتر شده است. نمونه این پول QBCoins و WoW Gold است.
- پول مجازی با قابلیت تبدیل دوطرفه و امکان استفاده در دنیای حقیقی و مجازی: این پول قابلیت تبدیل به پول های حقیقی و بالعکس را دارد و از آن برای خرید کالا و خدمات حقیقی و مجازی می توان بهره برد. این نمونه رشد یافته ترین نمود پول های مجازی است و بلوغ پول های مجازی را نشان می دهد. تنها ملاحظه در خصوص این نوع از پول مجازی درجه اطمینان از نظام و سازوکار آن است. Linden Dollars و Bitcoin نمونه قسم اخیر پول مجازی است.
بررسی فقهی پول مجازی
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=352090