شمول مالی یعنی چه و چرا اهمیت دارد؟
شمول مالی به این معناست که همه افراد جامعه، به‌ویژه کسانی که در مناطق محروم زندگی می‌کنند یا درآمد کمی دارند، بتوانند به خدمات مالی پایه مثل افتتاح حساب بانکی، گرفتن وام، پس‌انداز، استفاده از بیمه و حتی سرمایه‌گذاری دسترسی داشته باشند. این موضوع در سال‌های اخیر به یکی از اولویت‌های نهادهای بین‌المللی مانند بانک جهانی تبدیل شده، چون تأثیر زیادی در کاهش فقر، بهبود عدالت اقتصادی و رسیدن به توسعه پایدار دارد.
طبق آمار ارائه‌شده در گزارش «گلوبال فایندکس ۲۰۲۱»، همچنان حدود ۱.۴ میلیارد نفر در جهان حساب بانکی ندارند. هرچند در ایران بر اساس آمار سال ۲۰۱۷، حدود ۹۴ درصد از بزرگسالان حساب بانکی دارند، اما هنوز استفاده از خدمات مالی دیگر مثل بورس و بیمه‌های اختیاری چندان رایج نیست. در این مقاله، نگاهی دقیق‌تر به مفهوم شمول مالی، وضعیت آن در ایران، چالش‌ها، نقش فناوری و راهکارهای کاربردی برای گسترش این مفهوم خواهیم داشت.
چرا شمول مالی اهمیت دارد؟
شمول مالی فقط به معنی داشتن یک حساب بانکی نیست؛ بلکه ابزاری قدرتمند برای بهبود زندگی افراد و تقویت اقتصاد کشورهاست.
کاهش فقر: وقتی افراد به خدمات مالی مثل وام یا پس‌انداز دسترسی داشته باشند، می‌توانند بهتر برای آینده خود برنامه‌ریزی کنند و در شرایط سخت مثل بیماری یا بحران‌های مالی، آسیب کمتری ببینند. این یعنی امنیت مالی بیشتر و قدمی مؤثر برای ریشه‌کنی فقر.
رشد اقتصادی: وقتی مردم بیشتری وارد چرخه اقتصاد شوند، سرمایه‌گذاری افزایش پیدا می‌کند، کسب‌وکارهای کوچک رونق می‌گیرند و در نتیجه تولید ناخالص داخلی کشور رشد می‌کند.
برابری اجتماعی: شمول مالی باعث می‌شود همه اقشار جامعه – بدون توجه به جنسیت، محل زندگی یا میزان درآمد – بتوانند از فرصت‌های اقتصادی بهره‌مند شوند. این موضوع نابرابری‌ها را کاهش داده و عدالت اقتصادی را تقویت می‌کند.
ابعاد شمول مالی: بانکداری، بازار سرمایه، و بیمه
شمول مالی تنها به داشتن حساب بانکی محدود نمی‌شود، بلکه شامل دسترسی به ابزارهای متنوع مالی است. در این بخش، سه بعد اصلی شمول مالی بررسی می‌شود:
1. بانکداری: پایه شمول مالی
دسترسی به حساب‌های بانکی، امکان پس‌انداز، پرداخت‌های الکترونیکی، و دریافت وام را فراهم می‌کند. بر اساس داده‌های گلوبال فیندکس:
- در ایران، 94 درصد بزرگسالان حساب بانکی دارند که این رقم بالاتر از میانگین جهانی (76 درصد) است.
- با این حال، گروه‌های محروم مانند زنان روستایی و اقشار کم‌درآمد همچنان با موانعی مانند هزینه‌های بالای خدمات بانکی و نیاز به وثیقه مواجه‌اند.
2. بازار سرمایه: فرصتی برای سرمایه‌گذاری
بازار سرمایه، به‌ویژه بورس، به افراد امکان می‌دهد تا در اقتصاد کلان مشارکت کنند. در ایران:
- تنها حدود 10 درصد از جمعیت با بازار بورس آشنا هستند (منبع: fintelligence.ir).
- عدم آگاهی عمومی و پیچیدگی فرآیندهای سرمایه‌گذاری، مانع اصلی گسترش شمول مالی در این حوزه است.
3. بیمه: سپری در برابر ریسک
بیمه‌های غیراجباری مانند بیمه عمر یا بیمه اموال در ایران تنها 20 درصد از جمعیت را پوشش می‌دهند. این موضوع به دلیل هزینه‌های بالا، عدم اعتماد به شرکت‌های بیمه، و کمبود سواد مالی است.
شمول مالی در ایران: موفقیت‌ها و چالش‌ها
ایران در برخی جنبه‌های شمول مالی، به‌ویژه بانکداری، موفقیت‌های قابل‌توجهی داشته است. اما چالش‌های متعددی همچنان باقی است.
موفقیت‌ها
دسترسی به حساب‌های بانکی: 94 درصد بزرگسالان ایرانی حساب بانکی دارند که نشان‌دهنده زیرساخت قوی بانکی است.
نقش پست بانک: پست بانک با ایجاد باجه‌های بانکی در مناطق روستایی، دسترسی 85 درصد جمعیت روستایی به خدمات بانکی را فراهم کرده و 125 هزار میلیارد ریال صرفه‌جویی اقتصادی ایجاد کرده است (منبع: donya-e-eqtesad.com).
دیجیتالی‌سازی خدمات: گسترش درگاه‌های پرداخت الکترونیکی و اپلیکیشن‌های بانکی، دسترسی به خدمات مالی را تسهیل کرده است.
چالش‌ها
- نابرابری منطقه‌ای: مناطق روستایی و محروم همچنان دسترسی محدودی به خدمات مالی پیشرفته دارند.
- سواد مالی پایین: عدم آگاهی عمومی درباره بورس، بیمه، و مدیریت مالی، مانع مشارکت گسترده‌تر است.
- نظام بانکی وثیقه‌محور: این نظام، اقشار کم‌درآمد را از دریافت وام و تسهیلات محروم می‌کند.
نقش فناوری در ارتقای شمول مالی
فناوری مالی (فین‌تک) یکی از مهم‌ترین ابزارها برای گسترش شمول مالی است. فین‌تک با کاهش هزینه‌ها و افزایش دسترسی، می‌تواند موانع سنتی را از بین ببرد.
ابزارهای فین‌تک در شمول مالی
- کیف پول‌های دیجیتال: امکان پرداخت‌های سریع و ارزان برای افرادی که به بانک دسترسی ندارند.
- پلتفرم‌های وام‌دهی آنلاین: ارائه وام‌های خرد بدون نیاز به وثیقه.
- بلاکچین و ارزهای دیجیتال: ایجاد شفافیت و کاهش هزینه‌های تراکنش.
- هوش مصنوعی: تحلیل داده‌ها برای ارائه خدمات مالی شخصی‌سازی‌شده.
نمونه‌های موفق جهانی
- کنیا (M-Pesa): سیستم پرداخت موبایلی M-Pesa به میلیون‌ها نفر در آفریقا امکان دسترسی به خدمات مالی را داده است.
- هند (Jan Dhan Yojana): برنامه‌ای دولتی که حساب‌های بانکی بدون کارمزد برای اقشار کم‌درآمد فراهم کرد.
پتانسیل ایران
ایران با زیرساخت قوی اینترنت و ضریب نفوذ بالای موبایل (بیش از 80 درصد)، پتانسیل بالایی برای توسعه فین‌تک دارد. استارتاپ‌هایی مانند زرین‌پال و آپارات در حال گسترش خدمات مالی دیجیتال هستند.
شمول مالی و فقرزدایی
شمول مالی به‌عنوان ابزاری برای فقرزدایی شناخته می‌شود. آمارتیا سن، اقتصاددان برجسته، فقر را نه‌تنها کمبود درآمد، بلکه فقدان قابلیت‌های لازم برای زندگی بهتر تعریف می‌کند. شمول مالی با ارائه ابزارهای مالی، این قابلیت‌ها را تقویت می‌کند.
چگونه شمول مالی فقر را کاهش می‌دهد؟
- پس‌انداز: امکان ذخیره پول برای مواقع اضطراری.
- اعتبار: دسترسی به وام‌های خرد برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک.
- بیمه: کاهش ریسک‌های مالی ناشی از حوادث غیرمترقبه.
نمونه‌های جهانی
- در بنگلادش، بانک گرامین با ارائه وام‌های خرد به زنان روستایی، میلیون‌ها نفر را از فقر نجات داد.
- در آفریقای جنوبی، گسترش بیمه‌های خرد، پایداری مالی خانواده‌ها را افزایش داده است.
چشم‌انداز آینده و راهکارهای عملی
برای دستیابی به شمول مالی کامل در ایران تا سال 2030، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
- افزایش سواد مالی: برگزاری کارگاه‌های آموزشی و تولید محتوای ساده درباره بورس، بیمه، و مدیریت مالی.
- توسعه زیرساخت‌های دیجیتال: گسترش اینترنت پرسرعت در مناطق روستایی برای دسترسی به اپلیکیشن‌های مالی.
- اصلاح نظام بانکی: جایگزینی وثیقه‌های سنگین با مدل‌های اعتبار سنجی مبتنی بر هوش مصنوعی.
- حمایت از فین‌تک‌ها: ارائه مشوق‌های مالیاتی به استارتاپ‌های مالی.
- همکاری بین‌دستگاهی: هماهنگی بین بانک مرکزی، وزارت اقتصاد، و وزارت ارتباطات برای اجرای سند ملی شمول مالی.
نتیجه‌گیری
شمول مالی نه‌تنها ابزاری برای کاهش فقر و نابرابری است، بلکه به توسعه اقتصادی و پایداری اجتماعی کمک می‌کند. ایران با زیرساخت قوی بانکی و پتانسیل بالای فناوری، می‌تواند با رفع موانع فرهنگی، زیرساختی، و سیاستی، به یکی از پیشگامان شمول مالی در منطقه تبدیل شود. مشارکت دولت، بخش خصوصی، و مردم در این مسیر ضروری است.
برای مطالعه بیشتر:
- گزارش گلوبال فیندکس بانک جهانی
- سند ملی شمول مالی وزارت اقتصاد ایران
- منابع آموزشی فین‌تک‌های ایرانی مانند زرین‌پال