مدیریت ریسک اعتباری مشتریان حقوقی در بانک های تجاری با رویکرد تحلیل پوششی داده ها (بخش دوم)

مین و لی نیز در سال 2007 در پژوهشی با عنوان (رویکرد عملی به امتیازدهی اعتباری) رویکرد بر مبنای DEA را برای امتیازدهی اعتباری به کار گرفتند. آنان متدولوژی پیشنهادی امل و همكارانش را در جامعه آماری بسيار گسترده تری كه داده های مالی جاری 1061 شركت توليدی، كه پرتفوليوی اعتباری يكی از بزرگ ترين سازمان های تضمين اعتبار در كره را در بر می گيرد، برای رتبه بندی اعتباری مورد استفاده قرار دادند. 
آنان دريافتند كه رويكرد تحليل پوششی داده ها می تواند به عنوان گزينه ای اميدوار كننده برای بهبود و جايگزينی روش های امتيازدهی كنونی به كار گرفته شود و اين رويكرد از كارايی لازم در جهت محاسبه رتبه های اعتباری مشتریان برخوردار است.
در اين زمينه در سال 2007 نيز چنگ و همكارانش در سال 2007 در تحقيقی با عنوان "رويكرد چند گزينه ای به رتبه بندی اعتباری با به كارگيری روش تحليل پوششی داده ها: ارزيابی وام گيرندگان با در نظر گرفتن پروژه های مالی خصوصی " يك رويكرد چند گزينه ای به رتبه بندی اعتباری را به وسيله تحليل پوششی داده ها به منظور ارزيابی وام گيرندگان برای پروژه های مالی خصوصی، پيشنهاد می دهند. 
در اين پژوهش تكنيك های مختلف رتبه بندی اعتباری نظير تجزيه و تحليل مميزی، درخت تصمیم، شبکه های عصبی و ... مقایسه شده اند. اگرچه تحلیل پوششی داده ها در اوایل دهه 1980 بیان شد، با این حال به کارگیری این روش در زمینه موضوعات رتبه بندی اعتباری همچنان ادامه دارد. 

تحلیل پوششی داده ها

به منظور محاسبه رتبه های اعتباری، بايد با ادبيات مربوط به روش های اندازه گيری كارايی آشنا شد. دو رويكرد اساسی برای براورد كارايی نسبی ميان بنگاه ها وجود دارد: روش پارامتريك و روش ناپارامتريك. تحليل پوششی داده ها از جمله روش های آمار ناپارامتريك می باشد كه به منظور محاسبه انجام محاسبات خود نيازمند طبقه بندی شاخص ها در دو گروه مشخص می باشد: داده و ستانده.
روش های ناپارامتريك مبتی بر يك سری بهينه سازی رياضی بوده كه برای محاسبه كارايی نسبی مورد استفاده قرار می گيرند. مفهوم نسبی در جمله فوق بسيار حايز اهميت است، چرا كه كارايی به دست آمده در اين روش، در نتيجه مقايسه بنگاه های موجود با يكديگر حاصل می شود.
در صورت حذف و يا اضافه شدن تعداد مشاهدات، ممكن است مقدار كارايی محاسبه شده نيز تغيير كند. در اين صورت كارايی حاصل به صورت نسبی است. در روش تحليل پوششی داده ها، در شرايطی كه بنگاه ها برای توليد ستانده خود به بيش از دو عامل توليد نياز داشته باشند، هر واحد توليدی با توجه به انواع و ميزان عوامل توليد خود، به عنوان نقط های در فضا در نظر گرفته می شود كه اين ابعاد به وسيله تعداد عوامل توليد و مختصات آن به وسيله ميزان استفاده از هر عامل توليد نسبت به ستانده توليدی هر بنگاه تعيين می شود. 
آن گاه با انتخاب يك واحد توليدی به عنوان واحد مورد بررسی و به كمك برنامه ريزی خطی موقعيت اين واحد (نقطه) نسبت به واحد های ديگر (ساير نقاط موجود در فضا) سنجش می شود. اين عمل به تعداد واحد ها تكرار شده و بنابراين به تعداد واحدها، برنامه ريزی خطی وجود خواهد داشت.
بر این اساس بنگاهی کارا قلمداد می شود که هیچ ترکیب خطی از سایر بنگاه ها را نتوان یافت که بتواند با نهاده مشابه آن بنگاه همان میزان ستانده و یا بیش از آن را تولید کند. به دلیل به کارگیری مدل تحلیل پوششی داده ها با فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس در این مقاله، در ادامه اشاره مختصری به این مبحث خواهد شد.

متدولوژی تحقیق

متدولوژی پيشنهادی اين تحقيق، شامل 5 مرحله می باشد. سه مرحله اين مدل با انتخاب شركت های مورد مطالعه و سپس شناسايی شاخص های اصلی مؤثر بر ريسك اعتباری با به كارگيری روش تجزيه و تحليل عاملی و قضاوت خبرگان برای ارزيابی عملكرد مشتريان حقوقی آغاز می شود. در مرحله چهارم، روش تحليل پوششی داده ها برای محاسبه امتيازات اعتباری شركت ها به كار گرفته می شود و در مرحله پنجم مدل تحليل پوششی داده ها با مدل رگرسيون اعتبارسنجی شده و نتايج حاصل از مدل تحليل پوششی داده ها به وسيله رگرسيون تحليل می شود.

مرحله اول: انتخاب نمونه

در این تحقیق جامعه آماری، مشتریان اعتباری حقوقی (شرکت های کوچک و متوسط) شعب شهری بانک تجارت استان تهران می باشد. به این منظور از میان 350 شرکت حقوقی متقاضی وام، با استفاده از نمونه گیری تصادفی ساده 136 شرکت حقوقی وام گیرنده از بانک تجارت استان تهران در خلال سال های 83-82 انتخاب شدند که برای بالا بردن دقت و کاهش ریسک 146 نمونه در نهایت برای تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفتند. 
از آنجایی که براساس تفاوت های بخشی و مقیاس، نیاز به درجه معینی از تجانس میان شرکت های مورد مطالعه وجود دارد، در مجموعه مشاهدات آن دسته از شرکت هایی که نسبت های متعددی دارند که به طور معناداری از میانگین هم تراز خود منحرف شده اند، کنار گذاشته می شوند. لازم به ذکر است که بهتر است نمونه های انتخاب شده از یک صنعت خاص و با اندازه های ساختاری متناسب انتخاب شوند. 

مرحله دوم: شناسایی شاخص های موثر بر ریسک اعتباری

يكی از عوامل موفقيت تصميمات اعتباری، انتخاب صحيح شاخص های مؤثر بر ريسك اعتباری برای ارزيابی دقيق و كامل است. مؤسسات اعتباری و بانك ها بايد با توجه به پيچيدگی فعاليت ها و محيط اقتصادی پيرامون خود، معيارهای مناسبی برای ارزيابی ريسك اعتباری مشتريان انتخاب كنند. مهم ترين معيارهای پيشنهاد شده برای ارزيابی ريسك اعتباری مشتريان عبارت است از:
در این پژوهش با استفاده از نتایج تحقیقات داخلی و خارجی مرتبط با موضوع و ادبیات موضوع، شاخص های متعددی در دو حوزه مالی و غیر مالی مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت 27 شاخص مالی و عمومی با استفاده از روش 5C شناسایی و به مرحله بعدی راه یافتند که عبارتند از:
الف) شاخص های عمومی: پارامترهایی که هر یک از مشتریان برای دریافت تسهیلات به بانک ارائه می دهند و در پرونده اعتباری آن ها موجود است مثل میزان تسهیلات دریافتی کسبی، سابقه مدیر عامل شرکت، مالکیت محل فعالیت (شامل استیجاری یا ملکی بودن)، میزان پوشش تسهیلات دریافتی به وسیله وثائق و سابقه بازپرداخت شرکت. 
ب) شاخص های مالی: شامل برخی از نسبت ها و متغیرهای مالی که بر ریسک اعتباری تاثیرگذارند و اغلب در تحقیقات مالی استفاده می شوند مثل نسبت جاری، نسبت آنی، نسبت دارایی جاری، نسبت گردش کل دارایی ها، نسبت گردش دارایی ثابت، بدهی جاری به ارزش ويژه، ارزش ويژه به كل دارايی ها (نسبت مالكانه)، نسبت كل بدهی ها به كل دارايی ها (نسبت بدهی)، نسبت دارايی ثابت به ارزش ويژه، نسبت حاشيه سود، نسبت بازده دارايی (نرخ بازده سرمايه)، وام كوتاه مدت به دارايی كل، وام كوتاه مدت به بدهی جاری، وام كوتاه مدت به فروش خالص، بدهی جاری به فروش خالص، موجودی كالا به دارايی جاری، دارايی جاری به ثابت، بدهی جاری به كل دارايی ها، دارايی های جاری و بدهی های جاری.

مرحله سوم: انتخاب شاخص های اصلی با استفاده از تجزیه و تحلیل عاملی و قضاوت خبرگان

1.تجریه و تحلیل عاملی
آزمون تحليل عامل روش رياضی برای تقليل داده ها می باشد. در واقع منطق تحليل عامل كاهش مجموعه بزرگی از متغير ها به چند عامل اساسی است. به طور طبيعی اين عامل ها طبق سازوكار های اين آزمون استخراج می شود. بر اين اساس مفروضه اساسی تحليل عاملی اين است كه عامل های زير بنايی متغير ها را می توان برای تبيين پديده های پيچيده به كار برد و همبستگی های مشاهده شده بين متغير ها حاصل اشتراك آن ها در اين عامل هاست.
هدف تحلیل عاملی تشخیص این عامل های مشاهده ناپذیر برپایه مجموع های از متغیرهای مشاهده پذیر است. عامل، متغیر جدیدی است که از طریق ترکیب خطی نمره های اصلی متغیرهای مشاهده برآورده می شود. برای اجرای یک تحلیل عاملی 4 گام اساسی دارد:

1. گردآوری داده ها و فراهم ساختن ماتریس های کواریانس مربوطه
2. استخراج عامل های اولیه
3. چرخش برای به دست آوردن یک جواب نهایی
4. تفسیر نتایج

در این مرحله متغیرهای مستقل پیوسته برای انتخاب عامل عای اصلی با استفاده از روش اجزای اصلی (اجزای دارای مقادیر ویژه بزرگ تر از 1، وارد مدل تجزبه و تحلی عاملی شدند. تناوب عامل با استفاده از روش Varimax متعامد انجام شده است. از میان 23 نسبت و متغیر مالی،  2 متغیر کنار گذاشته شد و در مجموع 12 متغیر باقی ماند که برحسب مشخصات مشترک میان آن ها به 6 عامل ویژه طبقه بندی شدند. 
برای تعيين اين مطلب كه آيا ماتريس داده ها برای تحليل، عاملی مناسب اند يا خير، دو آزمون كيزر ماير و كرويت بارتلت نيز اجرا شدند. مقدار به دست آمده (0.607) حاصل از آزمون كيزر ماير نشان از آن است كه همبستگی های موجود برای تحليل عامل بسيار مناسب هستند و در آزمون بارتلت آزمون كای دو، درجه آزادی و سطح معناداری را نشان می دهد كه در اينجا نتايج به دست آمده نشان از معناداری و عدم واحد بودن ماتريس همبستگی می باشد. 
2.قضاوت خبرگان
يكی از روش های نظر سنجی كه ضمن حفظ سادگی از اطمينان بالايی نيز برخوردار است، روش دلفی می باشد. اساس روش دلفی بر جمع آوری نظرات كليه كارشناسان كليدی استوار است؛ روش دلفی در عمل،يك سری از پرسشنامه ها يا نظر سنجی يا دوره های متوالی به همراه بازخوران كنترل شده ای است كه تلاش دارد به اتفاق نظر ميان يك گروه از افراد متخصص درباره یك موضوع خاص دست پيدا كند. روش دلفی از مراحل زير برای اجرا و به كارگيری تشكيل شده است:

1. تعریف موضوع پژوهش و بررسی نوشته ها
2. انتخاب اعضای پانل دلفی
3. طراحی و ارسال فرم های نظرسنجی در مورد موضوع مورد بررسی و تحلیل پاسخ های دریافتی
4. آماده سازی و ارسال فرم نظرسنجی دور بعدی و تحلیل پاسخ ها و تکرار مراحل در صورت لزوم
5. دستیابی به نتیجه پایدار

اعضای پانل دلفی در این پژوهش به صورت نمونه گیری غیر احتمالی و با روش زنجیره ای برگزیده شدند. بر این اساس ابتدا 2 نفر از افرادی که نامزد شدند برای مشارکت در این پژوهش مناسب تشخیص داده شده اند. این افراد یک یا چند ویژگی داشته اند: 

1. مدیر/مشاور ارشد در حوزه مدیریت ریسک در بانک های دولتی
2. عضو هیات علمی دانشگاه یا موسسه پژوهشی در زمینه مدیریت خطرپذیری
3. متخصص ارشد بانک ها و یا شرکت های خصوصی در حوزه مدیریت ریسک

از افراد خواسته شد تا افراد دیگری را معرفی کنند که بر اساس معیارهای یاد شده برای مشارکت در این پژوهش مناسب باشند. از میان افراد معرفی شده، 9 نفر دیگر واجد شرایط تشخیص داده شدند. بنابراین 11 نفر از کارشناسان این حوزه برای مشارکت در پانل دلفی انتخاب شدند. 
در این پژوهش، 4 شاخص غیر مالی براساس ادبیات موضوع و تحقیقات پیشین داخلی و خارجی به عنوان موضوع تعریف شد. همچنین براساس تعریف موضوع، تخصص های مورد نیاز تعیین و اعضای پانل دلفی با استفاده از روش های نمونه گیری غیر احتمالی، شناسایی و انتخاب شدند. 
پس از تعیین اعضای پانل، 3 دور روش دلفی انجام شد. در دور اول فهرست 4 تایی شاخص های غیر مالی که از پژوهش های پیشین استخراج شده بودند، برای تعیین میزان اهمیت آن ها در بانك های دولتی ايران در اختيار اعضا قرار گرفت. علاوه بر اين از آنان خواسته شد كه ايده های خود را در باره عواملی ارائه كنند كه در اين فهرست نيستند. 
در دور دوم، مجموعه عواملی که در دور اول پیشنهاد شده بودند، برای تعیین میزان اهمیت در اختیار آنان قرار گرفت. در دوره سوم، نفر اعضا درباره عواملی که اهمیت آن ها در دوره های اول و دوم زیاد و خیلی زیاد تشخیص داده شده بودند، دوباره دریافت شد. انجام روش دلفی پس از انجام دوره سوم و دست پیدا کردن به اتفاق نظر مطلوب پایان یافت. در این پژوهش برای تعیین میزان اتفاق نظر میان اعضای پانل، از ضریب همبستگی کندال استفاده شد. 

منبع: مدیریت ریسک اعتباری مشتریان حقوقی در بانک های تجاری با رویکرد تحلیل پوششس داده ها (رتبه بندی اعتباری)
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=145313