وثیقه و ضامنین
و اگر در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید وثیقه ای بگیرید، و اگر برخی از شما دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده، باید سپرده شده، باید سپرده وی را باز پس دهد، و باید از خداوند که پروردگار اوست، پروا کند. و شهامت را کتمان مکنید، و هر که آن را کتمان کند قلبش گناهکار است، و خداوند به آنچه انجام می دهید داناست.
برابر آرای مفسران نتایج ذیل حاصل می شود:
- حتما می بایست یک کاتب عادل بنویسد. عدالت کاتب تضمین کننده و وثیقه لازم جهت عقد قرارداد است. دلیل تاکید آیه می تواند ناشی از اهمیت محکم کاری و اخذ وثیقه باشد.
- در تنظیم اسناد دو شاهد اختیار شود. علت این است که اگر یک شاهد فراموش یا امتناع کرد شاهد دیگر حاضر شود.
- تضمین لازم جهت اطمینان از بازپرداخت به موقع توسط مشتری به بانک می بایست مورد توجه قرار گیرد.
- دو شاهد بگیرید مومن باشند
- ضامنین، صلاحیتدار و مورد تایید بانک و مشتری باشند
- وقتی به شاهد گفتند بیا و گواه باش، امتناع بکند
- عدم امتناع شاهدین و اینکه دوست و مورد تایید باشند، نشان دهنده این است که وثایق و تضمینات باید سهل الوصول است
- مردان، در گواه شدن و گواهی دادن بر زنان مقدم می باشند
- هر کدام از مردها به تنهایی می توانند شاهد باشند، ولی اگر شاهد یک مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم ادای شهادت کنند
لیاقت و صلاحیت عملی
پس اگر کسی که حق بر ذمه اوست، سفیه یا ناتوان است، یا خود نمی تواند املا کند، پس ولی تو باید با (رعایت) عدالت، املا نماید. و دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردی را با دو زن، از میان گواهانی که (به عدالت آنان) رایت دارید (گواه بگیرید)، تا (اگر) یکی از آن دو (زن) فراموش کرد، (زن) دیگر، وی را یادآوری کند. و چون گواهان احضار شوند، نباید خودداری ورزند. و از نوشتن (بدهی) چه خرد باشد یا بزرگ، ملول نشوید، تا سررسیدش (فرا رسد). این (نوشتن) شما، نزد خدا عادلانه تر، و برای شهادت استوارتر، و برای اینکه دچار شک نشوید (به احتیار) نزدیکتر است، مگر آنکه داد و ستدی نقدی باشد که آن را میان خود (دست به دست) برگزار می کنید، در این صورت، بر شما گناهی نیست که آن را ننویسید. و (در هر حال) هرگاه داد و ستد کردید گواه بگیرید. و هیچ نویسنده و گواهی نباید زیان ببیند، و اگر چنین کنید، از نافرمانی شما خواهد بود. و از خدا پروا کنید، و خدا (بدین گونه) به شما آموزش می دهد، و خدا به هر چیزی داناست. (بقره 282)
برابر آرای مفسران نتایج ذیل حاصل می شود:
ضامن باید به مفاد قرارداد آگاه بوده و تبعات حقوقی آن را بشناسد. از این مورد فهمیده می شود که از نظر حقوقی اقرار علیه خود انسان جایز است.
- آن کسی که حق به گردنش است املا کند. مشتری می بایست به تمام مفاد قرارداد اشراف داشته و به تبعات حقوقی آن آگاه باشد. بدهکار هم تقوا داشته باشد و مال مردم را کم نگذارد.
- در صورت احراز اینه مشتری سابقه ای مثبت در بازپرداخت تسهیلات نداشته است و در صورت توانایی از بازپرداخت تسهیلات سرباز می زند، بانک می تواند در تصمیم خود در اعطای تسهیلات به او تجدید نظر کند.
- اهل هر فن و حرفه ای مسئولیت ویژه دارد، کسی که قلم دارد باید برای مردم بنویسد.
- بدهکار، هنگام املای قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزی را فروگذار نکند و تمام خصوصیات بدهی را بگوید.
- وقتی از کاتب خواسته شد که بنویسد، امتناع نکند. اصل شفافیت و افشا سازی در این آیه مورد تاکید است. در تعامل میان بانک و مشتری همه ابعاد می بایست شفاف و روشن باشد در غیر این صورت معامله ممکن است غرری شود.
- وقتی خدا به انسان علم داده او نیز علمش را در اختیار دیگران قرار دهد (اگر سندی خواستند برایشان بنویسد) اصل به اشتراک گذاری دانش و اطلاعات مورد نظر آیه است.
- کاتب باید از بدهکار بشوند تا بنویسد. چون طلبکار ممکن است به نفع خود سخن بگوید.
- اگر بدهکاری که می خواهد املا کند مجنون باشد، ضعیف باشد و نتوانست املا کند، یا لال باشد ولیش باید املا کند
- نقایض موجود در مشتری، در هنگام انعقاد قرارداد می بایست مورد توجه بانک قرار گیرد
- اگر فرد سفینه بود یا ضعیف بود ولی اش باید به جای او کارش را انجام دهد. به عبارتی پدر و پدر بزرگ. در غیر این صورت حاکم شرع و او هم نباید سو استفاده کند. یعنی ولی هم باید عادل باشد.
- تدوین قانون باید به گونه ای باشد که حق ناتوان ضایع نشود. اگر بدهکار، سفینه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپردست و ولی او متن قرارداد را بگوید و کاتب بنویسد.
- ولی و قیم هم سو نیت نداشته باشد و عادل باشد
- صلاحیت و اعتبار ضامن و وثیقه مورد توجه بانک قرار گیرد
ضابطه مندی
- خسته نشوید اگر بگویند بنویسید. چه چیز کوچک و چه چیز بزرگ.
- هر رویه اداری که موجود است الزاما ماغذ بازی محسوب نمی شود. برخی از رویه ها لازم الاجرا است.
- قانون برای همه یکسان است. چون می فرماید: تداین از باب تفاعل است، یعنی هر دو مثل هم هستید
تکریم
- به دلیل خطاب آیه به ایمان آورندگان، این آیه اختصاص به عمومی جامعه اسلامی داشته و می بایست در کل نظام اقتصادی، و توسط همگان رعایت شود.
- وقتی می خواهیم به کسی کاری بدهیم، برای اینکه انگیزه اش را تحریک کنیم از او تعریف می کنیم. اگر از کسی سوالی کنیم و او را با (جناب استاد) مورد خطاب قرار دهیم برای او ایجاد انگیزه می شود تا پاسخ دهد. قرآن وقتی می خواهد تحریک کند می فرماید. این باعث می شود که حرف بهتر در ذهن جای بگیرد.
- جوایز خوش حسابی مشتریان و اصولا تمیز دادن آن ها از مشتریان بد حساب به سبب ایجاد انگیزه در آنان، موضوع مهمی تلقی می شود.
- قبل از دستور، انگیزه ها را تقویت کنیم.
- بانک می بایست قبل از اعطای تسهیلات انگیزه های لازم جهت بازپرداخت را در مشتری تقویت کند. ارزیابی اعتباری خود می تواند عاملی برای این مهم یعنی اعتبار سنجی مشتریان و مشخص کردن اعتبار بانکی آن ها باشد. اعلام نمره و رتبه اعتباری به مشتری عامل انگیزاننده خوبی برای بازپرداخت به موقع تسهیلات خواهد بود.
جامعیت
کلمه "دین"، هر نوع بدهی را شامل می شود. ای مومنین هر وقت به هم بدهکار شدید (هر نوع بدهی). هم مساله مجاز بودن قرض و وام روشن می شود و هم تعیین مدت برای وام ها. قابل توجه اینکه در آیه، کلمه دین به کار برده شده نه قرض، زیرا قرض تنها در مبادله دو چیز که مانند یکدیگرند به کار می رود، مثل اینکه چیزی را وام میگیرد که بعدا همانند آن را برگرداند ولی دین هر گونه بدهکاری را شامل می شود، خواه از طریق قرض گرفتن باشد یا معاملات دیگر مانند اجاره و صلح و خرید و فروش، که یکی از طرفیت چیزی را به ذمه بگیرد، بنابر این آیه مورد بحث شامل عموم بدهی هایی می شود که در معاملات وجود دارد، مانند سلف و نسیه، در عین اینکه قرض را هم شامل می شود، و اینکه بعضی آن را مخصوص بیع سلف دانسته اند کاملا بی دلیل است هر چند ممکن است شان نزول ان بیع سلف باشد. لذا در کلیه عقود منعقده بین بانک و مشتری لازم الاجراست.
خداوند تمام نیازهای مادی و معنوی شما را می داند و بر اساس آن، احکام و قوانین را برای شما بیان می کند.
بانک و مشتری می بایست آگاهی عمیق و گسترده در خصوص ابعاد مختلف قرارداد داشته باشند و به ابعاد حقوقی قرارداد اشراف داشته و حقوق یکدیگر را رعایت نمایند.
-زمانبندی
مدت پرداخت باید مشخص باشد. زمانبندی در اسلام مسئله بسیار مهمی است. اینکه در زمان جاهلیت فرموده: بنویسید! زمانی که در کل مکه هیچ باسوادی نبود، در کل جزیره ی العرب هم 17 باسواد وجود داشت. در آن زمان جاهلیت می فرماید: بنویس!
توجه به مدت زمان قرارداد و اینکه تسهیلات بلند مدت است یا کوتاه مدت
منفهت و توجیه اقتصادی
- کاتب و شاهد در امان هستند و نباید به خاطر حق نوشتن و حق گفتن مورد آزاد و اذیت یکی از طرفین قرار گیرند
- کاتب و شاهد حق ندارند سند را به گونه ای تنظیم کنند که به یکی از طرفین ضرری وارد شود
- بانک به عنوان حافظ سرمایه مردم و بیت المال می بایست به نحوی از ضرر مصونیت داشته و از بازپرداخت تسهیلات تا درصد بالایی مطمئن باشد
- کاتب و شاهد نباید ضرر کنند. یعنی باید کلیه هزینه های مترتب به کتابت و شهادت را به او پرداخت کرد. حکومت اسلامی باید جان او را بیمه کند
- اگر دقت در حفظ حقوق فردی ضروری است، حفظ بیت المال به مراتب ضروری تر است. بنابر این خرج از این محل با دقت و سازوکار مناسبی می بایست صورت پذیرد.
و از میان هر امتی گواهی بیرون می کشیم و می گوییم برهان خود را بیاورید پس بدانند که حق از آن خداست و آنچه بر می بافتند از دستشان می رود.
برای اطمینان از منفعت و توجیه اقتصادی، ارائه طرح توجیهی توسط مشتری جهت ورود به فعالیت اقتصادی می بایست مورد توجه قرار گیرد.
رفتار شایسته
ای کسانی که ایمان آورده اید به قراردادهای خود وفا کنید.
به پیمان خود وفا کنید زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.
و آنان که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند.
در این سه آیه به صراحت در خصوص عمل به عهد تاکید گردیده است.
عقد به معنای گره زدن و بستن چیزی به چیز دیگری است به نحوی که به خودی خود از یکدیگر جدا نشوند و در امور محسوس و معنوی هر دو بکار می رود، در معاملات هم کلمه عقد استعمال می شود و عقد که همان عهد باشد، شامل همه پیمان های الهی و دینی که خدا از بندگانش اخذ نموده می گردد و نیز ارکان دین و اجزای آن. چون توحید و عقاید اخروی و نبوت و معاد و عقاید دیگر تسریعی و عبادی یا معاملاتی، چه به نحو تاسیس و ایجادی و چه به نحو امضائی و تاکیدی را شامل می شود.
عهد و وفای به آن از اموری است که انسان در طول حاتش هرگز از آن ها بی نیاز نمی گردد و در این مساله فرد و اجتماع یکسان می باشند و اگر قدرتمندان بواسطه قدرت خود عهد و پیمان را نقض کنند موجب ضایع شدن و نقض عدل اجتماعی می گردد و عدل رکن اساسی است که انسان را از بندگی و اسارت نجات می دهد و منطق دین حق می گوید رعایت حقوق اجتماعی و عدالت در هر شرایطی واجب است، چون منافع اجتماع در گرو آنست.
می بایست از رفتار اعتباری مشتری در گذشته، بررسی لازم به عمل آید.
رفتار متعاقدین باید رفتار انسان صالح باشد و در هیچ زمانی از حدود الهی خارج نشوند. و خدا را بر اعمال خود ناظر بدانند. رسول اکرم (ص) فرمود: فروشنده و خریدار باید از پنج خصلت دوری گزینند و گرنه از خرید و فروش خودداری کنند: رباخواری، سوگند خوردن، نهان داشتن عیب ها، ستایش کالا هنگام فروش، نکوهش کالا هنگام خرید.
وفای به عهد
به پیمانم وفا کنید تا به پیمانتان وفا کنم و تنها از من بترسید
فرمود پیمان من به بیدادگران نمی رسد
در این دو آیه شریفه خداوند می فرماید عهد من به ظالمین نخواهد رسید و به پیمان من وفادار باشید تا من نیز به پیمان شما وفادار باشم.
منبع: مطالعات کمی در مدیریت، سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1392، صفحه 42-19
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=217048