عوامل موثر بر ریسک اعتباری مشتریان بانکی (قسمت دوم)

مروری بر توسعه مدل های امتیازدهی

تاریخچه ارزیابی ریسک اعتباری به عصر ابداع و ایجاد پول برمی گردد. در گذشته نیز افراد در دادن قرض به گروه ها و افراد مختلف سعی می کردند توانایی های مالی آنان را در نظر بگیرند، اما با توجه به اینکه در آن زمان متغیرهای اثرگذار بر توان مالی افراد بسیار محدود بود، از این رو موسسات وام دهنده با توجه به شناخت قبلی به افراد وام می دادند. 
ولی در هر حال همواره توان مالی و قدرت پرداخت وام گیرنده به عنوان یکی از عوامل موثر در دادن قرض مورد توجه قرار می گرفت. از سال 1909 که جان موری درجه بندی و رتبه بندی ریسک اعتباری را بر اوراق قرضه انجام داد، برخی از محققان متوجه شباهت زیاد اوراق قرضه و تسهیلات اعطایی شدند و اندازه گیری ریسک عدم پرداخت اصل و سود وام ها را بررسی نمودند. 
در این میان می توان به مطالعه فیشر (1936) به عنوان اولین سیستم ارزیابی تقاضای اعتبار و مطالعه دوراند (1941) که با استفاده از تحلیل ممیزی و با تکیه بر نتایج فیشر انجام گرفت، به عنوان بنیان گذار سیستم های امتیازدهی اعتباری در زمان حاضر اشاره نمود. 
در اواخر دهه پنجاه، تعداد بیشتری از شرکت ها تمایل به بهبود و ارتقای سیستم های امتیازدهی اعتباری نمودند. فعالیت پیشرو در این زمینه، توسط بزرگ تری و مشهورترین شرکت یعنی شرکت Fair Isaac در سال 1956 بنیان نهاده شد. 
بوگس (1967) اولین فردی است که استفاده از رایانه، به منظور بررسی مجموعه بزرگ داده ها از زوایای مختلف را مطرح و سعی در استفاده از ابزارهای پیچیده چند متغیره آماری نمود که به بهبود بیش از پیش مدل های دقیق امتیازدهی اعتباری منجر شد. 
از جمله مطالعات دیگر می توان به مقاله بی ور (1967)، در زمینه برآورد موفقیت و شکست شرکت ها با استفاده از برخی شاخص های مالی، آلتمن 1968 در زمینه طراحی مدل Z (تحلیل ممیزی) به منظور ارزیابی موفقیت شرکت ها، دیکن (1972) در زمینه استفاده از روش تحلیل ممیزی به منظور ارزیابی عملکرد شکست شرکت ها با استفاده از 14 نسبت مالی به عنوان متغیر مستقل و همچنین ارزیابی مدل اندازه گیری ریسک اعتباری، تریسی (1998) در زمینه طراحی مدل ارزش در خطر برای تعیین تابع چگالی احتمال عدم بازپرداخت اشاره نمود. 
در دهه 1970چندین بانک اروپایی و آمریکایی ورشکست شدند و اهمیت موضوع باعث شد تا بانک های دیگر درصدد کشف علل ورشکستگی برآیند. از تجربه و تحلیل حدود 20 بانک ورشکسته مشخص شد که در برخی موارد علت اصلی ورشکستگی دادن وام های با ریسک بالا با بحران های اقتصادی آن دوران بود 
در 1986 (پمبرتون ویل) و (پل ولکر) روسای سایق کمیته بال و فدرال رزرو آمریکا در یک جلسه غیر رسمی در مورد مخاطرات بانک ها و حداقل سرمایه بانک ها تبادل نظر داشتند که این جلسه را می توان سرآغاز شکل گیری مقررات ریسک اعتبار بانکی افراد و کفایت سرمایه دانست. 
در ژانویه 19998 و پس از مذاکرات فراوان بین کشورهای عضو گروه 10، کمیته مقررات بانکدار و نظارت بر عملکرد بانکی (بال)، روش محاسبه سرمایه بانک و حداقل میزان مجاز سرمایه برای پوشش ریسک را تعیین و به بانک های فعال در زمینه بین المللی اعلام نمود. 
کمیته بال در نهایت حداقل نسبت سرمایه به مجموع دارایی موزون شده برحسب ریسک را برای سرمایه درجه یک، 4 درصد و برای مجموع سرمایه 8 درصد تعیین نمود. 
براساس آخرین دستورالعمل این کمیته برای محاسبه نسبت کفایت سرمایه افزون بر ریسک اعتباری باید ریسک های دیگر از قبیل عملیاتی و ریسک بازار و ... نیز مدنظر قرار گیرد. 
این در حالی است که در ابتدا برای محاسبه کفایت سرمایه فقط ریسک اعتباری لحاظ می شد. 
در حال حاضر بسیاری از موسسات معتبر رتبه بندی اعتباری نظیر (مودی) و (استاندارد و پور) و (کی ام وی) در تعیین انواع مدل های ریسک اعتبار سنجی مشتریان و روش شناسی های مربوط، اقدامات نظری و عملی گسترده ای انجام می دهند و با استفاده از متدولوژی های خاصی به رتبه بندی شرکت ها، موسسات و نهادهای اعتباری می پردازند. 

روش تحقیق

تعریف مدل 

در این مقاله ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک کشاورزی با استفاده از روش آماری و مدل های اقتصادسنجی برآورد می شود. بنابراین تلاش می شود تا با استفاده از مدل های رگرسیون با متغیر وابسته کیفی (رگرسیون لجستیک) ریسک اعتباری تحلیل شود. شکل کلی مدل پیشنهادی به صورت زیر است: که در آن Y متغیر پاسخ و تعیین کننده وضعیت متقاضی اعتبار است که از خصوصیت گسسته برخوردار می باشد، زیرا مشتریان بانک از نظر ریسک اعتباری به دو دسته تقسیم می شوند: گروه اول: (مشتریان خوش حساب) یعنی گروهی از مشتریان بانک که نسبت به تسویه به موقع تعهدات خود قبل از سر رسید اقساز اقدام می نمایند. گروه دوم: (مشتریان بدحساب) یعنی گروهی که تعهدات تسهیلات دریافتی را به موقع انجام نمی دهند. 
در این صورت متغیر Y مقدار صفر برای مشتریان خوش حساب و یک برای مشتریان بد حساب اختیار می کند. 
برای دسته بندی و تفکیک این دو گروه از مشتریان 36 متغیر به عنوان متغیرهای توضیح دهنده یا مستقل با استفاده از روش 5C شناسایی و استفاده شدند که می توان آنها را به دو دسته تقسیم نمود:
الف. متغیرهای کیفی و مالی: پارامترهایی که هر یک از مشتریان برای دریافت تسهیلات به بانک ارائه می دهند و در پرونده اعتباری آن ها موجود است مثل نوع فعالیت شرکت (در چهار گروه صنعتی، کشاورزی، ساختمانی، خدماتی و بازرگانی)، سابقه فعالیت شرکت، سابقه همکاری با بانک کشاورزی، نوع تضمین (تعهدی، وثقه ای، اسناد و اوراق بهادار)، سابقه داشتن بدهی معوق قبلی به بانک، مبلغ وام، معدل گردش حساب (حسابهای) 6 ماهه شرکت نزد بانک، جمع گردش بدهکار حساب (حساب های) 6 ماهه شرکت نزد بانک، جمع گردش بستانکار حساب (حسابهای) 6 ماهه شرکت نزد بانک، وجه نقد، بدهکاران، اسناد دریافتی، موجودی کالا، دارایی های جاری، دارایی های ثابت، بستانکاران (حساب های پرداختنی)، بدهی به بانک ها (اسناد پرداختنی به بانک ها)، بدهی جاری، سرمایه شرکت، داشتن یا نداشتن گزارش حسابرسی. 
ب. نسبت های مالی: شامل برخی از نسبت های مالی که روی ریسک اعتباری اثر می گذارند و اغلب در تحقیقات مالی استفاده می شوند مثل نسبت جاری، نسبت آنی، نسبت نقدی (وجه نقد به کل دارایی)، نسبت دارایی جاری (دارایی جاری به کل دارایی)، نسبت گردش سرمایه جاری (فروش به سرمایه در گردش)، نسبت گردش کل دارایی ها (فروش به کل دارایی ها)، متوسط دوره وصول مطالبات (بدهکاران x 360 به فروش خالص)، متوسط گردش موجودی کالا (فروش به موجودی کالا)، نسبت بدهی جاری به ارزش ویژه، نسبت بدهی (کل بدهی به کل دارایی)، نسبت دارایی ثابت به ارزش ویژه، نسبت مالکانه (ارزش ویژه به کل دارایی)، نسبت بازده ارزش ویژه (سود خالص به ارزش ویژه)، نسبت بازده دارایی (سود خالص به مجموع دارایی ها)، نسبت حاشیه سود (سود خالص به فروش خالص)
به منظور تعیین مدل بهینه، کلیه این متغیرها وارد مدل شدند و در نهایت متغیرهایی که رابطه معنی داری با متغیر وابسته دارند و حداکثر اختلاف را بین دو گروه از مشتریان ایجاد می نمایند انتخاب شدند.

جامعه و نمونه آماری

جامعه آماری این مقاله، کلیه مشتریان اعتباری حقوقی در سطح شعب بانک کشاورزی در شهر تهران هستند که تسهیلات اعتباری بعد از اعتبار سنجی مشتریان دریافت نموده اند. 
انتخاب نمونه تحقیق نیز با توجه به اینکه پایگاه اطلاعات رایانه ای در دسترس نبود به صورت نمونه تصادفی انجام و با استفاده از اطلاعات دریافتی از شعب و جمع آوری اطلاعات مربوط به هر مشتری – 36 متغیر اولیه – به صورت دستی و تکمیل پرسشنامه از شعب بانک اقدام شد. 
بنابراین پس از استعلام از کلیه شعب بانک کشاورزی در تهران، اسامی کلیه مشتریان حقوقی که طی سال های 78 تا 83 از بانک اعتبار دریافت نموده اند جمع آوری و 320 پرونده به صورت تصادفی انتخاب شد. 
پس از بررسی اطلاعات مربوط در شعب 285 پرونده با اطلاعات کامل استفاده شد. از این مجموعه اطلاعات 200 مشتری حقوقی به طور تصادفی برای طراحی مدل و شناسایی متغیرهای موثر استفاده شد و اطلاعات 85 مشتری (30 درصد از نمونه) نیز به منظور بررسی کارآیی و قدرت پیش بینی (با استفاده از متغیرهای خارج از مدل) به عنوان داده های شاهد مورد استفاده قرار گرفت تا پس از برآورد پارمترهای مدل، متغیر وابسته این گروه هم برآورد و با نتایج واقعی مقایسه شود. از این نمونه 200 تایی، 142 مورد جزء مشتریان خوش حساب و 58 مورد جزء مشتریان بدحساب بودند. 

نتایج تحقیق

نتایج برآورد مدل

با استفاده از نمونه بالا اطلاعات متغیرهای ذکر شده برای 200 مورد از مشتریان حقوقی بانک کشاورزی جهت ورود به مدل آماده شد. به منظور دستیابی به مدل بهینه اعتبارسنجی، کلیه متغیرها وارد مدل شدند و در مدل های برازش شده، معنی داری ضرایب و معنی داری کل رگرسیون، با استفاده از آمار LR (این آماره به منظور بررسی معنی داری مدل رگرسیون لوجیت استفاده می شود) در سطح اطمینان 95 درصد، عدم وجود همخطی بین متغیرها و نیز عدم وجود خطای تصریح در مدل بررسی شد. 
در نهایت، پس از برآورد انواع مختلف از مدل ها در مدل بهینه انتخابی، متغیرهای زیر به عنوان متغیرهای موثر شناسایی شد که در آن کلیه ضرایب در سطح اطمینان 95 درصد معنی دار می باشند. 

گروه بندی مشتریان از نظر ریسک اعتباری

امروزه در کشورهای اروپایی و آمریکایی موسساتی مثل شرکت فرانسوی Coface وظیفه (امتیازهای اعتباری) را برعهده دارند. در روش رتبه بندی امتیازهای اعتباری که براساس استانداردهای کمیته بال سوئیس برای موسسات رتبه بندی تعیین شده است، شرکت های اعتبارگیرنده براساس امیتاز های اعتباری (احتمال قصور شرکت در بازپرداخت تعهدات) در طول یک سال به 10 گروه رتبه بندی می شوند، به طوری که هر یک از رتبه ها (1 تا 10) نماینده متوسط احتمال قصور در بازپرداخت در آن سال می باشد. 
با توجه به این مطلب سعی شده است که با استفاده از الگویی مشابه مشتریان حقوقی بانک کشاورزی که در نمونه تحقیق استفاده شده اند گروه بندی (رتبه بندی) گردند. این گروه بندی با توجه به نتایج به دست آمده برای ریسک اعتباری (امتیازهای) مشتریان حقوقی انجام گرفته.

نتیجه گیری

نتایج تحقیق را می توان در موارد زیر خلاصه نمود: الف. رابطه معنی دار آماری براساس متغیرهای مورد نظر به منظور تعیین وضعیت ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک وجود دارد ب. معنی دار بودن و علامت ضرایب متغیرهای مستقل مدل حاکی از تایید نظریه های اقتصادی و مالی در زمینه عوامل تعیین کننده ریسک اعتبارسنجی مشتریان می باشند ج. براساس متغیرهای کیفی و مالی می توان مشتریان حقوقی بانک کشاورزی را از نظر ریسک اعتباری دسته بندی و امتیازدهی نمود د. از بین نسبت های مالی نسبت نقدی و نسبت جاری بیشتری سهم را در تفکیک مشتریان به دو گروه شرکت های با ریسک اعتباری بالا و شرت های با ریسک پائین دارند ه. عوامل موثر بر ریسک اعتباری مشتریان حقوقی سایر بانک ها (از جمله بانک ملت و توسعه صادرات) دارند. 

منبع: دوفصلنامه علمی-پژوهشی جستارهای اقتصادی، سال سوم، شماره ششم، پاییز و زمستان 1385