نقش و جایگاه نظام بانکی در بهبود فضای کسب و کار کشور (بخش اول)

وضعیت فضای کسب و کار از جمله موضوعات تاثیرگذار بر رشد و توسعه اقتصادی کشورها است. این امر از عوامل مهمی تاثیر می پذیرد و بر زمینه های گوناگونی اثر می گذارد.

وضعیت فضای کسب و کار از جمله موضوعات تاثیرگذار بر رشد و توسعه اقتصادی کشورها است.
این امر از عوامل مهمی تاثیر می پذیرد و بر زمینه های گوناگونی اثر می گذارد.
با توجه به اهمیت موضوع، مراجع نظارتی کشورها و سازمان های بین المللی همواره وضعیت فضای کسب و کار کشورها را مورد بررسی و پایش قرار داده و راه کارهای عملیاتی مورد نیاز را به آن ها برای بهبود آن ارائه می کنند.
از جمله این مراکز می توان به بانک جهانی اشاره کرد که به عنوان یکی از وظایف مهم خود همه ساله نسبت به تجمیع، طبقه بندی، پردازش و تجزیه و تحلیل اطلاعات مرتبط با فضای کسب و کار کشورها از مراجع مختلف اطلاعاتی اقدام کرده و نتیجه آن را در گزارش های سالیانه Doing Business Report منتشر می کند.
گزارش بانک جهانی مربوط به وضعیت کسب و کار کشورهای مختلف دنیا به صورت سالیانه منتشر شده و به عنوان گزارش مرجع توسط کشورها و نهادهای بین المللی مورد استفاده قرار می گیرد.
این گزارش درصدد است تا ضمن ارائه شاخص های زیر مجموعه گزارش بهبود فضای کسب و کار بانک جهانی، جایگاه جمهوری اسلامی ایران را در زمینه شاخص اخذ اعتبار مورد بررسی قرار دهد.
-شاخص های گزارش فضای کسب و کار بانک جهانی
گزارش فضای کسب و کار بانک جهانی تحت عنوان Doing Business Report حاوی بخش های شروع کسب و کار (Starting a business)، استخدام نیروی انسانی (Employing workers)، ثبت اموال (Registering property)، اخذ اعتبار (Getting credit)، حمایت از سرمایه گذاران (Protecting investors)، پرداخت مالیات (Paying taxes)، تجارت بین الملل (Trading across borders)، انعقاد قراردادها (Enforcing contracts) و خاتمه یک کسب و کار (Closing a business) است.

شاخص اخذ اعتبار

یکی از بخش های گزارش فضای کسب و کار بانک جهانی که از اهمیت خاصی نیز برخوردار است، شاخص اخذ اعتبار است.
شاخص اخذ اعتبار، ثبت و مبادله اطلاعات اعتباری و وضعیت حقوقی قانونی فی ما بین وام گیرندگان و وام دهندگان را اندازه گیری می کند، همچنین این شاخص با استناد به وضعیت تسهیم اطلاعات اعتباری مشتری که اساسی در تمایل وام دهنده به اعطای اعتبار دارد، محاسبه می شود. بر اساس دو حوزه زیر را شامل می شود:

الف. حقوق اعتباری:

نشان می دهد چگونه قوانین خوب در حوزه ورشکستگی و وثایق، حقوق وام دهنده و وام گیرنده را تامین و اعطای اعتبار را تسهیل می کند.

ب. اطلاعات اعتباری:

وضعیت ثبت و کیفیت اطلاعات اعتباری و مبادله این اطلاعات بین موسسات مالی و سامانه اعتبارسنجی خصوصی و مراکز ثبت اطلاعات اعتباری عمومی را نشان می دهد.

جایگاه سامانه اعتبارسنجی در گزارش بهبود فضای کسب و کار بانک جهانی

به کارگیری سامانه اعتبارسنجی تحولی بنیادین در ارزیابی و اعطای تسهیلات بانکی به شمار می رود.
با به کارگیری این سامانه، زمان ارزیابی مشتریان از چند هفته به چند دقیقه تا ثانیه کاهش می یابد.
با حصول شناخت از مشتری، محدودیت ها و موانع اعطای تسهیلات به مشتریان خوش حساب کاهش یافته و اشخاص ترغیب می شوند تا با بهبود اهلیت اعتباری خود زمینه دست یابی راحت تر به منابع مالی بانک ها را در آینده فراهم کنند، از همین رو نسبت بالاتری از اشخاص حقیقی و حقوقی شامل بنگاه های کوچک و متوسط و شرکت ها می توانند از منابع مالی بانک ها برای رونق کسب و کار خود بهره مند شوند.
اهمیت سامانه های اعتبارسنجی به عنوان یکی از زیر ساخت های توسعه بازارهای مالی کشور ها تا حدی است که موسسات جهانی از جمله USAID کمک های بلاعوضی را به کشورها برای راه اندازی این سامانه ها ارائه می کنند زیرا فعالیت این سامانه ها موجبات رونق کسب و کار در کشورها را فراهم می کند.
به دلیل تاثیراتی که فعالیت سامانه اعتبارسنجی در وضعیت فضای کسب و کار کشورها بر عهده دارد بخشی از فضای کسب و کار کشورها بر عهده دارد بخشی از امتیاز سالیانه بانک جهانی به کشورها در این زمینه، به وضعیت تسهیم اطلاعات اعتباری از طریق سامانه اعتبارسنجی اختصاص داده شده است.
هر ساله با توجه به فعالیت سامانه اعتبارسنجی، اطلاعات مورد نیاز در قالب پرسش نامه های استاندارد از طریق بانک جهانی از کشورهای مختلف تجمیع و مورد ارزیابی قرار می گیرد.

مشخصه های مرتبط با سامانه اعتبارسنجی در پرسش نامه بانک جهانی

فعالیت سامانه اعتبارسنجی تاثیر به سزایی در بهبود وضعیت کسب و کار کشورها از طریق تسهیل و تسریع در فرایند اعطای تسهیلات بر عهده دارد.
برخی از مواردی که در بررسی های بانک جهانی در زمینه تسهیم اطلاعات اعتباری کشورها مورد ارزیابی قرار گیرد به شرح زیر است:

درصد پوشش و شمول اطلاعات مربوط به سامانه اعتبارسنجی خصوصی (تعداد اشخاص حقیقی و حقوقی که اطلاعات اعتباری آن ها ثبت شده است، تعداد گزارشات اعتباری صادر شده توسط سامانه مزبور، تعداد استعلام ها و ساختار مالکیت سامانه اعتبارسنجی خصوصی.)
چه نوع اطلاعاتی توسط سامانه گردآوری می شود؟ (اطلاعات اشخاص، اطلاعات درباره وام، اطلاعات درباره پرداخت ها، اطلاعات درباره بنگاه ها، وام و پرداخت های آن ها)
کدام موسسات مالی به سامانه اعتبارسنجی اطلاعات می دهند؟
چه نوع اطلاعاتی توسط سامانه تسهیم می شود و سوابق اطلاعاتی برای چه مدت زمانی نگهداری و یا برای انتشار در اختیار قرار می گیرد؟ همچنین اطلاعات مربوط به نکول و بدهی ها چگونه جمع آوری و پس از چه مدتی از سامانه حذف می شوند؟
اطلاعات چگونه در اختیار موسسات مالی قرار می گیرد؟
چه قوانین و مقرراتی عملکرد سامانه اعتبارسنجی را تحت تاثیر قرار می دهد؟
آیا وام گیرندگان امکان مشاهده اطلاعات مربوط به خود را دارند؟
قوانین مربوط به مسئولیت در قبال اطلاعات اشتباه چگونه است؟

تجارب فعالیت با سامانه های اعتبارسنجی حقیقی نشان داده است که این سامانه ها در حالت کلی از نوآوری کمتری برخوردارند و در ارائه خدمات با کیفیت بالا ضعیف هستند، همچنین رویه های کاری در آن ها تا حدی با تشکیلات دست و پا گیر اداری محدود شده، که این امر مشکلاتی بای آن ها به وجود آورده است.

فرایند اخذ اعتبار از منظر بانک جهانی

در این بخش برخی از آثار سامانه اعتبارسنجی بر دسترسی به تسهیلات در راستای بهبود فضای کسب و کار (براساس مطالعات بانک جهانی) به اختصار ارائه می شود:

موسسات رتبه بندی اعتباری (Credit Bureau) و یا در اصطلاح سامانه های اعتبارسنجی از جمله عناصر ضروری زیربنای ساختارها و نهادهای مالی به شمار می روند که فرآیند دسترسی به منابع مالی را تسهیل می کنند، به همین دلیل سازمان های بین المللی نظیر بانک جهانی تاسیس آن ها را در کشورهای در حال توسعه مورد حمایت قرار می دهند.
امروزه کمتر از 25 درصد مردم ساکن در کسورهای در حال توسعه به خدمات مالی رسمی دسترسی دارند، در حالی که این نسبت در بازارهای توسعه یافته بیش از 90 درصد است. سامانه اعتبارسنجی به عنوان عامل بسیار مهمی در توسعه خدمات مالی به صورت عادلانه در همه بخش ها نقش اساسی ایفا می کند.
بانک ها در فرآیند توسعه خدمات مالی نقش کلیدی برعهده دارند. این در حالی است که بانک های تجاری منابع خود را عمدتا به شرکت های بزرگ اختصاص می دهند و چون ارائه خدمات به کسب و کارهای کوچک و عمومی مردم بسیار هزینه بر است، از این رو این بخش ها کم تر مورد توجه قرار می گیرند.
ایجاد سامانه اعتبارسنجی یک تحول عمده در رویکردهای سنتی بانک ها است و موجب می شود خدمات مالی توسعه یافته و هزینه های ارائه خدمات و اعتبارات مالی کاهش یابد.
سامانه اعتبارسنجی در واقع سیستمی است که اطلاعات مرتبط با سابقه اعتباری تسهیلات گیرندگان (افراد، کسب و کارهای کوچک و شرکت های بزرگ) را از طریق بانک ها، موسسات مالی و اعتباری و سایر منابع عمومی در دسترس جمع آوری می کند و بر اساس آن گزارشی تحت عنوان "Credit Report" منتشر می کند. در این گزارش ها علاوه بر ارائه اطلاعات خام، بر اساس مدل های ریاضی و آماری، امتیازاتی نیز به هر فرد و یا شرکت تعلق می گیرد که احتمال عدم بازپرداخت تسهیلات توسط وام گیرنده را برآورده می کند.
تعداد سامانه های اعتبارسنجی در سال های اخیر رشد چشم گیری داشته اند به طوری که تعداد آن ها در ده سال گذشته حدود 5 برابر شده است.
بر اساس مطالعات بانک جهانی در مورد 5000 شرکت کوچک و زودبازده در 51 کشور دنیا، با استفاده از خدمات سامانه های اعتبارسنجی، محدودیت های تامین مالی کاهش یافته و احتمال دستیابی به تسهیلات اعتباری با روند رو به رشدی مواجه بوده است.
بر مبنای برخی اصول مسلم اسلامی از جمله اصل بنیادین عدالت و اصل فقهی برائت، سامانه های اعتبارسنجی به عنوان یکی از مهم ترین ابعاد نظام بانک داری اسلامی مورد بررسی قرار می گیرند.
براساس مطالعه بانک جهانی، سامانه های اعتبارسنجی به طور متوسط 40 تا 80 درصد از معوق شدن تسهیلات بانکی جلوگیری می کند.