بانکداری، از ارکان مهم یک نظام اقتصادی به شمار می رود. بانک ها بدان رو که با سرمایه و اموال گروهی از مردم تاسیس و اداره می شوند به نوعی مصداق بیت المال مسلمین به شمار می آیند. صیانت و حفاظت از سرمایه های مردم جهت پیشبرد رشد و توسعه اقتصادی و اجرای عدالت، عقلا و شرعا لازم و واجب خواهد بود.
در چنین شرایطی مدیریت ریسک به یکی از اجزای حیاتی فعالیت های مالی و اعتباری مبدل خواهد شد. در بین انواع ریسک هایی که بانک ها و نهادهای مالی با آن مواجه اند،
ریسک اعتباری اهمیت به سزایی دارد. کمی سازی و اندازه گیری ریسک اعتباری به منظور مدیریت مناسب آن،
اعتبار سنجی مشتریان را قابل اعطای تسهیلات به امری ضروری مبدل کرده است.
در قرآن کریم آیات مختلف در خصوص آداب و احکام کسب و کار و حواشی مربوط به آن مطرح گردیده است اما قطعا فرمول علمی در این خصوص مطرح نشده است چون قرآن کتاب هدایت است و نه صرفا یک کتاب علمی.
در این مقاله با بهره گیری از روش تحلیل توصیفی سعی می شود تا با استفاده از مستندات مستخرج از قرآن، روایات و مبادی فقهی، به بررسی ضرورت اعتبار سنجی مشتریان در هنگام اعطای تسهیلات، و ارائه الگوی متناسب برای آن پرداخته شود. در نهایت الگویی با عنوان "مدل قرآن" که بیانگر معیارهای برگرفته از آیات و روایات است، جهت
اعتبارسنجی مشتریان ارائه شده است.
این الگو شامل شاخص هایی چون منفعت و سودآوری، وثیقه، لیاقت و صلاحیت علمی، قرارداد، رفتار اعتباری، آگاهی و دانش و نمای آینده می باشد.
مقدمه
امروزه بانکداری، از ارکان مهم یک نظام اقتصادی به شمار می رود. بانک ها بدان رو که با سرمایه و اموال گروهی از مردم تاسیس و اداره می شوند و با مشارکت مالی مردم توسعه می یابند به نوعی مصداق بیت المال مسلمین به شمار می آیند.
صیانت و حفاظت از سرمایه های مردم، پیشبرد رشد و توسعه اقتصادی، فقرزدایی از جامعه اسلامی و اجرای عدالت، نه تنها از منظر قرآن و روایات بلکه عقلا نیز لازم و واجب خواهد بود. در چنین شرایطی مدیریت ریسک به یکی از اجزای حیاتی فعالیت های مالی و اعتباری مبدل خواهد شد.
در بین انواع ریسک هایی که بانک ها و نهادهای مالی با آن مواجه اند، ریسک اعتباری اهمیت به سزایی دارد. ریسک اعتباری یا ریسک نکول، ریسک ناشی از عدم بازپرداخت وام یا بدهی در سررسید مقرر است. کمی سازی و اندازه گیری ریسک اعتباری به منظور مدیریت مناسب آن، اعتبارسنجی مشتریان را قبل از اعطای تسهیلات به امری ضروری مبدل کرده است.
ریسک های موجود در بانک داری اسلامی به دلیل وجود محدودیت های ذاتی مرتبط با شرع بسی بیشتر و پر اهمیت تر از بانکداری متعارف است. لزوم بازنگری در اصول حاکم بر بانکداری متعارف به منظور انطباق با موازین شرعی و اینکه در اعتبارسنجی مشتریان چه فاکتورها و شاخص هایی را مورد توجه قرار دهیم، خود موضوع مهمی تلقی می گردد.
در قرآن کریم مختلفی در خصوص آداب و احکام کسب و کار و حواشی مربوط به آن مطرح گردیده است اما قطعا فرمول علمی در این خصوصو مطرح نشده است چرا که قرآن کتاب هدایت است و نه صرفا یک کتاب علمی. در این مقاله شاخصه های مهم
اعتبارسنجی با توحه به آیات و روایات، احصاء گردیده و نهایتا یک الگو به عنوان یافته این مقاله ارائه می گردد.
این الگو شامل شاخص هایی چون منفعت و سودآوری، وثیقه، لیاقت و صلاحیت علمی، قرارداد، رفتار اعتباری، آگاهی و دانش و نمای آینده می باشد.
ریسک اعتباری
کلمه ریسک در دیکشنری لانگمن، عبارت از احتمال وقوع چیزی بد یا نامطلوب و یا احتمال وقوع خطر است. در حالت کلی ریسک به مفهوم احتمال بروز زیان ناشی از عدم قطعیت در انجام امور، به دلیل فقدان اطلاعات و شناخت صحیح و همه جانبه از جهان پیرامون است.
ریسک اعتباری یکی از مهم ترین عوامل تولید ریسک در بانک ها و موسسات مالی است. ریسک اعتباری را تغییر در ارزش به واسطه تغییرهای غیر منتظره در کیفیت اعتباری تعریف کرده اند. در تعریف دیگر، ریسک اعتباری به خطری تعبیر شده که بر اساس آن، وام گیرنده به پرداخت اصل و فرع وام یا بدهی خود طبق شرایط مندرج در قرارداد قادر نباشد.
به عبارت دیگر مطابق این ریسک، بازپرداخت ها یا با تاخیر انجام شده یا اصلا وضول نمی شوند. این امر باعث پدید آمدن مشکلاتی در گردش وجوه نقد بانک می شود. اثر ریسک اعتباری از راه محاسبه هزینه جایگزینی جریان های نقدی در صورت وقوع نکول طرف مقابل اندازه گیری می شود.
ریسک اعتباری را می توان به صورت (رویدادهای غیر منتظره که معمولا به صورت تغییر در ارزش دارایی ها یا بدهی ها رخ می دهد) نیز تعریف کرد. این ریسک از آن جهت ناشی می شود که دریافت کنندگان تسهیلات تمایل یا توانایی بازپرداخت بدهی خود را به بانک نداشته باشند که از آن به عنوان "نکول" یاد می شود.
ریسک اعتباری از آن جهت در بانک ها حایز اهمیت است که منابع به کار گرفته شده برای تخصیص، در حقیقت بدهی نهاد پولی به سهام داران، مردم و بانک ها است که در صورت عدم گردش، هم توان اعتباردهی و هم قدرت تادیه بدهی نهاد پولی به عنوان وام دهنده را تضعیف می کند.
بانک ها برای انجاک دادن این مهم، ناچار به استقرار یک سیستم کارآمد هستند تا عملیات اعطای تسهیلات در بازارهای رقابتی کنونی، هم از کارایی و سرعت لازم برخوردار باشد و هم احتمال عدم برگشت اصل و فرع تسهیلات اعطا شده که برای تمامی بانک ها و موسسات مالی اعتباری یک اصل بسیار مهم و حیاتی می باشد، به حداقل کاهش یابد.
اعتبار سنجی مشتریان بانک ها باعث سهولت در امور بانکی، کاهش ریسک اعتباری، تسهیل در رتبه بندی مشتریان و ایجاد بستری برای مبارزه با پولشویی خواهد شد. با وجود بکارگیری فناوری های نوین مدیریت اعتباری در دنیا از جمله مدیریت ریسک اعتباری، رتبه بندی اعتباری، امتیازدهی اعتباری و انواع روش های اعتبارسنجی، تخصیص اعتبار به متقاضیان تسهیلات، کماکان به روش سنتی، سلیقه ای و غیر متریک اندازه گیری می شود.
در حال حاضر مدل ها و روش های مختلفی برای اعتبارسنجی مشتریان بانک ها وجود دارد که هر یک از آن ها مبتنی بر الگوهای خاصی است.
پذیرش ریسک از دیدگاه اسلام
تنها ریسک های مفید، مولد و قابل کنترل، ریسک هایی هستند که تحمل آن بر اساس آموزه های اسلامی بلا اشکال بوده لذا پذیرش ریسک هایی که از چنین مشخصاتی برخوردار نیستند، از دیدگاه آموزه های دینی غیر جایز است. قرآن کریم در چند آیه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر وجود وضعیت عدم اطمینان در کوشش ها و تصمیم های انسان صحه گذاشته و تصمیم گیری وی را در این وضعیت جایز می شمرد، به طور مثال در آیه های سوره نجم می خوانیم "و اینکه برای انسان بهره ای جز کوشش وی نیست" و اینکه کوشش وی در آینده دیده می شود.
آیه دیگری که شاید مقصود ما بیشتر در آن ظهور پیدا می کند و چه بسا با مفهوم مالی و سرمایه گذاری همگرایی بیشتری داشته باشد، آیه 188 سوره اعراف است. خداوند متعال در این آیه به پیامبر اکرم (ص) می فرماید که "بگو و اگر از غیب باخبر بودم، سود فراوانی برای خود فراهم می کردم و هیچ بدی و زیانی به من نمی رسید".
واژه غیب در این آیه کریمه دلالت بر عدم آگاهی و اطمینان نسبت به وضعیت آینده دارد، به این معنا که هر آنچه از افزایش سودی یا کاهش زیان بیان می شود همگی بر اساس پیش بینی و پیش گویی مبتنی بر معلومات اجمالی تصمیم گیرنده است. آیه پیش گفته که بیانگر فرضیه عدم اطمینان در حوزه سرمایه گذاری است به روشنی از وضعیت وجود ریسک در تصمیم های مالی و لزوم تصمیم گیری در این فضا سخن می گوید.
گذشته از آیات، در برخی روایات نیز مشاهده می کنیم که به مسئله ریسک و اهمیت آن پرداخته شده است. امام رضا (ع) نقل می کنند که مردی نزد امام صادق (ع) آمد و به عنوان نصیحت گفت ای ابو عبدالله چرا سرمایه هایت را پخش کرده ای، اگر آن ها را یکجا سرمایه گذاری می کردی هم کم هزینه تر بود و هم سودآورتر.
امام فرمود سرمایه ها را توزیع کردم تا اگر به یکی آسیبی رسد دیگری از آسیب محفوظ بماند و به این ترتیب، مجموع سرمایه حفظ می شود. حضرت علی (ع) به مالک اشتر چنین می فرمایند: سپس سفارش مرا درباره بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و درباره آنان به نیکوکاری سفارش کن، چه بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می کنند، چرا که منابع اصلی منفعت و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش و آورندگان وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار، بیابان ها، دریاها، دشت ها و کوهستان ها و جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی کنند یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند، هستند.
از مضمون کلام امیرمومنان چنین بر می آید که چون بازرگانان در راه کسب مال مخاطره های فراوانی را به جان می خرند، مستحق پاداش هستند که این پاداش در رعایت حال آنان به وسیله حاکم تجلی می یابد.
شاخص های مستخرج از قرآن و روایات
آیه 282 سوره بقره بزرگ ترین آیه قرآن در بزرگ ترین سوره قرآن است که شامل 172 کلمه و 579 حرف می باشد. این آیه مربوط به انضباط اقتصادی، تنظیم اسناد تجاری، مسئله چک، سفته، حواله، شاهد، کاتب و ... عمل به این آیه درصد بالایی از کشمکش ها، سوءظن ها، مسائل حقوقی و دعاوی و ... را مرتفع خواهد ساخت. این آیه نشانه دقت نظر و جامعیت اسلام است که در دوره جاهلیت یکی از دقیق ترین مسائل حقوقی را مطرح کرده است.
انعقاد قرارداد
ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه به وامی تا سررسیدی معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید. (بقره 282)
برابر آرای مفسران نتایح ذیل حاصل می شود:
در داد و ستدهایی که مدت دارد، می بایست همه چیز مکتوب گردد. لزوم انعقاد قرارداد مکتوب صراحتا مورد نظر آیه است. قراردادها که بیانگر روابط حقوقی بین بانک و مشتری می باشند، یکی از مهم ترین منابع تعهد به شمار می روند. جهت و هدف غایی قراردادها، ایجاد حق و تکلیف برای طرفین قرارداد است.
چنانچه این قراردادها قوه الزام آور نداشته باشند یعنی هیچ قوه مانعی وجود نداشته باشد که خسارت زیان دیده از نقض قرارداد را حمایت کند، مدار زندگی افراد جامعه هر لحظه در معرض انهدام است. مقصود آیه تضمین برای باز پس گرفتن و جلوگیری از سوء استفاده از حسن اعتماد افراد است.
و باید نویسنده ای (صورت معامله را) بر اساس عدالت، میان شما بنویسد و هیچ نویسنده ای نباید از نوشتن خودداری کند، همان گونه که خدا او را آمرزش داده است. و کسی که بدهکار است باید املا کند، و او بنویسد. و از خدا که پروردگار اوست پروا نماید، و از آن، چیزی نکاهد. (بقره 282)
برای آرای مفسران نتایج ذیل حاصل می شود:
- در این آیه، پنج بار می فرماید "بنویسید" (هر نوع بدهی، هر چقدر که باشد، از هر که باشد) چون این از حقوق انسانی است نه از حقوق اسلامی.
- دو نوع حقوق داریم. حقوق انسانی و حقوق اسلامی. پرداخت دین حق انسانی است. یعنی رد امانت حق انسانی است نه حق اسلامی.
- برای حفظ اعتماد و خوش بینی به همدیگر و آرامش روحی طرفین و جلوگیری از فراموشی، انکار و سوءظن، باید بدهی ها نوشته شود.
- باید نویسنده شخص ثالثی باشد. (شخص ثالث و بی طرف بنویسد)
- کاتب باید اطلاعات حقوقیش جامع باشد
- از فرمان نوشتن، معلوم می شود که اسناد تنظیم شده ای که همراه با گواهی عادل باشد، قابل استشهاد است.
- از این آیه استفاده می شود که جامعه اسلامی باید یکدیگر را در حفظ حقوق حمایت کنند. زیرا هر معامله ای، نیاز به کاتب و چند شاهد دارد.
منبع: مطالعات کمی در مدیریت، سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1392، صفحه 42-19
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=217048