عرضه پول در اقتصاد ايران - بخش اول

چکیده

در همه اقتصادهایی که استقلال نسبی سیاست های پولی از سیاست های مالی پذیرفته شده است، کنترل پایه پولی توسط بانک مرکزی، اهرم اصلی مقامات پولی کشور برای تاثیرگذاری بر اقتصاد، حفظ ارزش پول ملی و حفظ ثبات اقتصادی است. اما عرضه پول تنها متغیری برونزا نیست که توسط بانک مرکزی تعیین شود، بلکه از سوی دیگر، یک متغیر درونزا است. 
درونزایی عرضه پول می تواند عامل بسیار مهمی در کارایی سیاست های پولی و مالی باشد. در این مقاله تابع عرضه پول در اقتصاد ایران با استفاده از داده های سالیانه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای سال های 1363-84 به روش ARDL تخمین زده شد. 
نتایج حاکی از آن است که نرخ بهره (نرخ سود علی الحساب تسهیلات اعطایی بانک ها) هم در بلند مدت و هم در کوتاه مدت تاثیر مثبت و معنی داری بر عرضه پول در اقتصاد ایران دارد. 
به عبارتی دیگر، عرضه پول در اقتصاد ایران درونزا است و درونزایی آن از طریقه نرخ سود علی الحساب تسهیلات اعطایی بانک های تجاری و تخصصی صورت می گیرد. فعالیت های بانک های تجاری و تخصصی از طریق تغییر در ذخایر آزاد با توجه به شرایط سودآوری بازار، عامل موثری در گسترش حجم پول در اقتصاد ایران است. 
نوسانات و عدم تعادل های ایجاد شده در عرضه پول در اقتصاد ایران، پس از گذشت دو سال و نیم از زمان وقوع نوسان، تعدیل می گردد.

مقدمه

در نظام پولی، عرضه پول فرآیند پیچیده ای است و حاصل رفتارهای متقابل چهار گروه عوامل موثر بر آن شامل بانک مرکزی، بانک های تجاری و تخصصی، سپرده گذاریان و دریافت کنندگان وام است. 
کنترل بانک مرکزی بر پایه پولی، معمولا اهرم اصلی مقامات پولی هر کشور برای تاثیرگذاری بر اقتصاد، حفظ ارزش پول ملی و حفظ ثبات اقتصادی است. از این رو، از نقطه نظر مقامات پولی، شناسایی میزان تاثیر هر جزء از پایه پولی بر حجم پول و تعیین در درونزا یا برونزا بودن عرضه پول، به منظور بررسی کارایی سیاست های پولی و مالی لازم و مهم است. 
این تحقیق که دوره زمانی 84-1363 را در بر می گیرد، در پی تخمین تابع عرضه پول در اقتصاد ایران از طریق برآورد رابطه عرضه پول با نرخ سود علی الحساب تسهیلات اعطایی بانک های تجاری و تخصصی است. این کار، به کمک مدل خود توزیع با وقفه گسترده (ARDL) انجام خواهد شد. فرضیه های تحقیق عبارتند از:  این تحقیق با استفاده از گزارش های سالیانه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سال 1363 تا سال 1384 انجام می شود. لازم به ذکر است که آغاز دوره مورد بررسی سال 1363 انتخاب شده است، زیرا قانون بانکداری بدون ربا در سیستم بانکی ایران از همان سال اجرا شده است. 
سال 1384 نیز آخرین سالی است که آمار و اطلاعات ان در دسترس می باشد. این مقاله در هفت بخش تنظیم شده است. پس از مقدمه، در بخش اول پیشینه تحقیق شامل مطالعات داخلی و خارجی ارائه می شود. بخش دوم به بیان مبانی نظری عرضه پول به ویژه درون زایی عرضه پول اختصاص دارد. در بخش سوم به تصریح مدل عرضه پول پرداخته می شود. در بخش چهارم روش تحقیق ARDL به اختصار بیان می شود. در بخش پنجم ابتدا پایایی متغیرها با استفاده از آزمون دیکی – فولر تعدیل یافته (ADF) انجام می شود و پس از آن روابط بلند مدت و کوتاه مدت عرضه پول در اقتصاد ایران برآورد خواهد شد. بخش آخر به جمع بندی و نتیجه گیری اختصاص دارد.

پیشینه تحقیق

فرزین وش و رحمانی (1379) در یک مطالعه با عنوان (درونزایی عرضه پول و تاثیر فشارهای هزینه ای بر آن در اقتصاد ایران) به بررسی عرضه پول در اقتصاد ایران پرداخته اند. 
این مطالعه با استفاده از داده های مربوط به سال های 75-1338 و به روش رگرسیون OLS انجام شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که فشارهای هزینه ای تاثیر معنی داری در رشد متغیرهای پولی و ضریب فزاینده حجم پول دارند. 
به عبارتی دیگر، با افزایش فشارهای هزینه ای هم رشد متغیرهای پولی و هم رشد ضریب فزاینده خلق پول افزایش می یابد. از این رو، عرضه پول درونزاست و علاوه بر کسری بودجه دولت، فشارهای هزینه ای در توضیح تغییرات درونزایی آن معنی دار و با اهمیت است.  بازمحمدی (1378) در مطالعه خود به بررسی عرضه پول در اقتصاد ایران پرداخته است. این مطالعه برای دوره زمانی 76-1340 و با روش رگرسیون OLS انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که بخش خصوصی از راه واکنش به شرایط اقتصادی و تغییر در نسبت های اسکناس و مسکوک به سپرده های دیداری و نسبت سپرده های سرمایه گذاری به سپرده های دیداری، در فرایند عرضه پول نقش مهمی ایفا کرده است. 
این مطالعه همچنین نشان داد که چون بانک های تجاری و تخصصی در نظام بانکی ایران از آزادی عمل چندانی برخوردار نیستند، تاثیری بر عرضه پول در اقتصاد ایران ندارند. 
تقی پور (1377) اهداف دنبال شده از اجرای سیاست های پولی در ایران را مورد بررسی قرار داده است. در این تحقیق تابع عکس العمل مقامات پولی ایران بر اساس داده های سری زمانی 74-1342 به روش همجمعی یوهانسن تخمین زده شده است. نتایج نشان می دهد که متغیرهای نرخ ارز و تورم نسبت به سایر متغیرها، تصمیم گیری مقامات پولی را بیشتر تحت تاثیر قرار داده اند.
کلباسی (1375) به بررسی حساسیت سپرده های پس انداز به نرخ سود این سپرده ها در اقتصاد ایران پرداخته است. در این تحقیق از داده های فصلی سری زمانی 73-1363 به روش رگرسونی OLS استفاده شد است. نتایج نشان می دهد که سپرده های کوتاه مدت نسبت به تغییر در نرخ سود آن ها، بی کشش هستند. اما سپرده های بلند مدت به ازاء یک درصد تغییر در نرخ سود، 0.58 درصد افزایش می یابند. 
ویمیتنینا (2005) با استفاده از داده های سری زمانی 2004-1995 و با روش رگرسیونی OLS به بررسی مکانیسم سیاست پولی در روسیه پرداخته است. یافته های تحقیق از درونزایی عرضه پول در روسیه حکایت می کنند. در این تحقیق استدلال می شود که با توجه به درونزا بودن عرضه پول، افزایش در نرخ بهره، رشد فزاینده حجم پول و در نتیجه تورم را به دنبال خواهد داشت. از این رو، کنترل نرخ بهره ابزار مفیدی برای کنترل تورم در روسیه است. 
یوسیفو (2003) به بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم سیاست های پولی با تکیه بر اثر تعیین سقف های اعتباری بر عرضه پول در اقتصاد بلغارستان، پرداخته است. این مطالعه به روش رگرسیون OLS انجام شده است. نتایج نشان می دهد که سقف های اعتباری عامل موثری بر عرضه پول در اقتصاد بلغارستان است. 
شابرت (2005) در یک تحقیق، به بررسی ارتباط بین عرضه پول و نرخ بهره تعیین شده می پردازد. در این مطالعه، استدلال می شود که وجود یک نرخ بهره تعیین شده همراه با مقدار کمی تورم، باعث رشد فزاینده حجم پول خواهد شد. 

مبانی نظری

یکی از فروش بنیانی بسیاری از تحلیل ها و مدل های اقتصاد کلان، فرض برونزایی عرضه پول به عنوان یک متغیر سیاستگذاری است. مکاتب مختلف فکری اقتصاد کلان با تکیه بر روی این فرض به بررسی اثر سیاست های پولی و مالی پرداخته اند. هنگامی که عرضه پول ثابت و برونزا فرض شود، به طور طبیعی مباحث بر روی تقاضای پول متمرکز خواهد شد که دیدگاه های متفاوت آن در شکل تقاضای پول نمایان می شود. 
بر همین اساس، در اقتصاد کلان دو مکتب نئوکینزین و پولیون مباحث خود را با تمرکز بر روی کارایی سیاست های پولی و مالی به پیش برده اند. آنچه سبب پذیرفته شدن و رواج فرض برونزایی عرضه پول و نگرش مرسوم مکانیسم خلق پول در تحلیل های اقتصاد کلان و تحلیل های پولی گردید، برونزا در نظر گرفتن عرضه پول توسط کینز در کتاب (نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول) و کارهای گسترده پولیوین، از جمله فریدمن بود.  کینز برای تشریح نظریه تقاضای پول خود از فرض برونزایی عرضه پول استفاده کرد و با این فرض توانست نتایج مدل کلاسیک ها را مورد تردید قرار دهد. از نظر مینسکی برونزا در نظر گرفتن عرضه پول، شرط لازم برای خنثی بودن پول در دیدگاه کلاسیک ها است و تاکید پولیون بر برونزا بودن عرضه پول از همین موضوع نشات می گیرد. 
از اوایل دهه 1960، درونزایی عرضه پول توسط نئوکینزین های مورد توجه قرار گرفت. ابتدا درونزایی عرضه پول عمدتا از طریق واکنشی ضریب فزاینده خلق پول به تغییرات نرخ بهره بیان شد. توبین اولین اقتصاددان نئوکینزینی بود که فرض برونزایی عرضه پول را مورد تردید قرار داد. 
از نظر توبین بانک های تجاری می توانند با تغییر در ذخایر خود با توجه به شرایط سودآوری بازار، حجم پول را تحت تاثیر قرار دهند. از دیدگاه توبی بانکداری و فعالیت خلق پول بانک های تجاری، یک صنعت است که سودآوری باعث انبساط و انقباض آن می شود. 
نئوکینزین ها برای درونزایی عرضه پول عمدتا بر روی واکنش ذخایر آزاد (تفاضل ذخایر اضافی بانک های تجاری و ذخایر قرض گرفته شده آن ها) نسبت به تغییرات نرخ بهره بازار تمرکز کردند . 
گلدفلد، تیجن و دیلیو به شیوه مشابهی به طرح درونزایی عرضه پول به شکل فوق پرداخته اند. بنابراین، در رویکرد جدید نئوکینزین ها، عرضه پول با واکنش به تغییرات نرخ بهره درونزا می شود. پولیون از جمله فریدمن، شوارتز، برونر، ملترز و کیگان نیز تا حدی این نوع درونزایی عرضه پول را پذیرفته بودند، اما همچنان بر این باور بودند که تغییرات عمده عرضه پول ناشی از تغییرات پایه پولی است و از این رو، عملا فرض برونزایی و قابل کنترل بودن عرضه پول را فاقد اشکال می دانستند. 

روش تحقیق

استفاده از روش های سنتی در اقتصادسنجی برای مطالعات تجربی، مبتنی بر فرض پایانی متغیرهاست. اما بررسی های انجام یافته در این زمینه نشان می دهد که در مورد بسیاری از سری های زمانی، این فرض نادرست است و اغلب این متغیرها ناپایا هستند. این مساله ممکن است سبب بروز رگرسیون جعلی شود و اعتماد را نسبت به ضرایب برآورد شده از بین ببرد. 
بنابراین، طبق نظریه همجمعی در اقتصادسنجی مدرن، ضروری است که از روش هایی در برآورد توابع هنگام استفاده از سری های زمانی، استفاده شود که به مساله پایانی و همجمعی توجه داشته باشند. 
چون ممکن است که متغیرها پایا از یک درجه نباشند که در این صورت روش همجمعی یوهانسن – جوسیلیوس نمی تواند مفید باشد، روش خود توزیع با وقفه های گسترده (ARDL) از جمله روش هایی است که در آن بر خلاف روش یوهانسن – جوسیلیوس که باید همه متغیرها پایا از درجه یک باشند، لازم نیست که درجه پایایی متغیرها یکسان باشد و صرفا با تعیین وقفه های مناسب برای متغیرها، می توان مدل مناسب را انتخاب کرد. بنابراین، با توجه به این ملاحظات، در این تحقیق از روش ARDL استفاده می شود.
 روش ARDL الگوهای بلند مدت و کوتاه مدت موجود در مدل را به طور همزمان تخمین می زند و مشکلات مربوط به حذف متغیرها و خود همبستگی را رفع می کند. بنابراین، تخمین های ARDL به دلیل نبود مشکلاتی مانند خود همبستگی و درونزایی، نااریب و کارا هستند.
تعداد وقفه های بهینه برای هر یک از متغیرها را می توان به کمک ضابطه های آکائیک، شوارز-بیزین و حنان کوئین تعیین کرد. 
در روش ARDL تخمین رابطه بلند مدت طی دو مرحله انجام می شود. در مرحله اول وجود رابطه بلند مدت بین متغیرهای مدل آزمون می شود. در این رابطه اگر مجموع ضرایب برآورد شده مربوط به وقفه های متغیر وابسته کوچکتر از یک باشد، الگوی پویا به سمت تعادل بلند مدت گرایش می یابد.
با مقایسه آماره t محاسبه شده و کمیت بحرانی ارائه شده از سوی بنرجی، دولادو و مسترا در سطح اطمینان مورد نظر، می توان به وجود یا عدم وجود رابطه بلند مدت پی برد. اگر وجود رابطه بلند مدت بین متغیرهای مدل اثبات شود، در مرحله دوم، تخمین و تحلیل ضرایب بلند مدت و استنتاج در مورد ارزش آن ها صورت می گیرد. 
وجود همجمعی بین مجموعه ای از متغیرهای اقتصادی، مبنای استفاده از مدل های تصحیح خطا را فراهم می کند. الگوی تصحیح خطا، نوسان های کوتاه مدت را به مقادیر بلند مدت آن ها ارتباط می دهد. در نرم افزار Microfit این امکان وجود دارد که وقتی الگوی تعادل بلند مدت مرتبط با الگوی ARDL استخراج شود، الگوی تصحیح خطای مرتبط با آن نیز ارائه شود. 

عرضه پول در اقتصاد ايران
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=74839