بانکداری باز (Open Banking) چیست؟

فهرست مطالب
 به زبان ساده، بانکداری باز یعنی به اشتراک‌گذاری امن اطلاعات مالی شما ( مثل موجودی حساب، تراکنش‌ها، سابقه اعتباری یا همان اعتبارسنجی ) بین بانک‌ها و شرکت‌های فناوری مالی (فین‌ تک‌ها) از طریق سیستم‌های هوشمند.
 این کار باعث می‌شود شما کنترل بیشتری روی اطلاعات خود داشته باشید و خدمات بانکی‌تان سریع‌تر، شخصی‌تر و هوشمندتر شود.
تا سال ۲۰۲۵، بیش از ۱۸۳ میلیون نفر در سراسر جهان از خدمات بانکداری باز استفاده می‌کنند. یعنی تقریباً یک‌پنجم کاربران آنلاین بانکی به نوعی با این سیستم در ارتباط هستند.
 در ایران هم که بانکداری دیجیتال در حال پیشرفت است، بانکداری باز می‌تواند مشکلات قدیمی مثل طولانی بودن مراحل دریافت وام را برطرف کند و به رشد اقتصاد دیجیتال کمک کند.
در ادامه، با هم بررسی می‌کنیم که بانکداری باز دقیقاً چگونه کار می‌کند، چه مزایایی دارد و چطور می‌توانید از آن با خیال راحت و بدون نگرانی از خطرات احتمالی استفاده کنید.

اعتبارسنجی بانکی در کمترین زمان
 

تاریخچه و تکامل بانکداری باز: از ایده تا واقعیت جهانی بانکداری باز در واقع از دل تحولات فین‌ تک در دهه ۲۰۱۰ میلادی بیرون آمد؛ زمانی که شرکت‌های نوآوری مثل Venmo و Revolut با ایده‌های تازه خود، مدل‌های سنتی بانک‌ها را به چالش کشیدند.
در سال ۲۰۱۵، نهاد ناظر رقابت و بازار بریتانیا (CMA) تصمیم گرفت بانک‌های بزرگ را مجبور کند داده‌های مالی مشتریان را به‌صورت امن و کنترل‌شده از طریق API در اختیار شرکت‌های دیگر قرار دهند. این تصمیم، نقطه شروع انقلاب بانکداری باز بود و بعدها الهام‌بخش قانون معروف PSD2 در اتحادیه اروپا (در سال ۲۰۱۸) شد؛ قانونی که دسترسی شرکت‌های ثالث به اطلاعات حساب‌ها را رسمی و اجباری کرد.
در آمریکا هم در سال ۲۰۱۷، نهاد CFPB چارچوبی برای اشتراک‌گذاری داده‌ها ارائه داد، اما اجرای آن اجباری نبود. با این حال، تا سال ۲۰۲۵ بیش از ۴۹ کشور در جهان سیاست‌های بانکداری باز را تصویب کرده‌اند، و این موضوع باعث شده تعداد شرکت‌های فین‌ تک در جهان دو برابر شود.
در منطقه آسیا و خاورمیانه، کشورهایی مانند سنگاپور و امارات متحده عربی از سال ۲۰۱۸ جزو پیشگامان این حوزه بودند و با تکیه بر استانداردهای جهانی مانند Berlin Group برای طراحی APIها فعالیت کردند.
در ایران نیز مسیر بانکداری باز از سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹) آغاز شد، زمانی که بانک مرکزی روی توسعه API ها و همکاری بانک‌ها تاکید کرد. بانک‌هایی مثل تجارت و خاورمیانه جزو اولین‌هایی بودند که وارد این مسیر شدند.
 انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ با رشد بانکداری دیجیتال، بانکداری باز به شکل گسترده‌تری در سیستم بانکی کشور جا بیفتد؛ هرچند تحریم‌ها و نبود استانداردهای ملی یکسان همچنان از چالش‌های مهم این حوزه هستند.
در مجموع، تاریخچه بانکداری باز نشان می‌دهد این پدیده فقط یک «روند جدید» نیست، بلکه ضرورتی جهانی برای رقابت با غول‌های فناوری و حرکت به سمت آینده‌ای هوشمندتر در خدمات مالی است.

نحوه کار بانکداری باز: از API تا اشتراک‌ گذاری داده – گام‌ به‌ گام

درک نحوه کار بانکداری باز کلیدی است برای اعتمادسازی. این مدل بر پایه APIها (رابط‌هایی که مانند پلی بین سیستم‌های مختلف عمل می‌کنند) بنا شده است. فرآیند به شرح زیر است:

1. رضایت مشتری: شما (مشتری) از طریق اپلیکیشن یا وب سایت، با علامت زدن کادر "اجازه اشتراک‌گذاری"، کنترل داده‌های خود را تأیید می‌کنید. این کار با استاندارد OAuth (برای احراز هویت امن) انجام می‌شود.
2. دسترسی به داده: شرکت ثالث (TPP) از طریق API به داده‌های خاص (مانند تراکنش‌های ۹۰ روز اخیر) دسترسی پیدا می‌کند، بدون نیاز به ورود مستقیم به حساب بانکی.
3. ارائه خدمات: TPP خدمات نوآورانه‌ای مانند محاسبه بودجه خودکار یا پیشنهاد وام شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌دهد. مثلاً، برای خرید خانه، APIها توان مالی شما را بدون کاغذبازی ارزیابی می‌کنند.
4. نظارت و لغو: شما هر زمان می‌توانید دسترسی را لغو کنید، و بانک‌ها با استاندارد OFX داده‌ها را مبادله می‌کنند.

در ایران، روش‌های یکپارچه‌سازی مستقیم (اتصال مستقیم API) یا مجازی (از طریق پلتفرم‌های واسط) رواج دارد. با ادغام بلاک‌چین، امنیت انتقال داده‌ها افزایش یافته، که این امر بانکداری باز را به سمت Open Finance (شامل بیمه و سرمایه‌ گذاری) سوق می‌دهد.

مزایای بانکداری باز: تحول برای مشتریان، بانک‌ها و کسب‌وکارها

 
مزایای بانکداری باز فراتر از صرفه‌جویی زمان است و به همه ذی‌نفعان سود می‌رساند. برای مشتریان، شخصی‌سازی خدمات کلیدی است: مثلاً، اپ‌هایی مانند Mint بودجه را بر اساس الگوهای خرج شما مدیریت می‌کنند، یا شانس وام برای افراد با سابقه اعتباری ضعیف تا ۳۰ درصد افزایش می‌یابد. علاوه بر این، بهبود رتبه اعتباری کاربران با تحلیل دقیق‌تر داده‌های مالی و رفتار خرج‌کرد نیز امکان‌پذیر می‌شود. شفافیت مالی نیز بهبود می‌یابد، با ابزارهایی که نرخ بهره بهینه را مقایسه می‌کنند.
بانک‌ها از رقابت سود می‌برند: با APIها، هزینه‌های عملیاتی تا ۲۰ درصد کاهش می‌یابد و نوآوری‌هایی مانند پرداخت‌های A2A (حساب‌به‌حساب) سرعت را افزایش می‌دهد. در کسب‌وکارها (به ویژه SMEs)، حسابداری خودکار و پیشگیری از تقلب (با تحلیل داده‌های واقعی‌زمان) بهره‌وری را بالا می‌برد. طبق پیش‌بینی‌ها، تا ۲۰۲۹، کاربران جهانی بانکداری باز به ۶۴۵ میلیون نفر می‌رسد، که این رشد ۲۵۰ درصدی نوآوری را تضمین می‌کند.


معایب، ریسک‌ها و چالش‌های بانکداری باز: واقعیت‌های پنهان با اینکه بانکداری باز مزایای زیادی دارد، اما خالی از چالش نیست.
 یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در این حوزه، امنیت اطلاعات است. در سال ۲۰۱۸ حدود نیمی از نظرات منفی کاربران مربوط به خطرات هک و دسترسی غیرمجاز به داده‌های مالی بود. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵، هزینه جرایم سایبری در دنیا به بیش از ۱۲ تریلیون دلار برسد — عددی که نشان می‌دهد امنیت دیجیتال چقدر حیاتی است.
علاوه بر این، برخی شرکت‌ها ممکن است از داده‌های کاربران برای ارسال تبلیغات مزاحم و هدف‌دار (اسپم) استفاده کنند. در کشورهایی مثل آمریکا نیز نبود قوانین مشخص و یکپارچه، باعث شده نظارت بر نحوه استفاده از داده‌ها دشوار شود.
در ایران هم بانکداری باز با چالش‌های خاص خود روبه‌روست. از جمله:

• کمبود نیروی متخصص فنی در حوزه API و امنیت داده،
• موانع قانونی و نبود استاندارد ملی مشخص
• مقاومت بانک‌های سنتی در برابر تغییر و همکاری با فین‌تک‌ها.

از طرفی، گسترش بانکداری باز ممکن است به ضرر مشتریان پرریسک‌تر تمام شود، چون داده‌های اعتباری دقیق‌تر، احتمال رد شدن درخواست وام این افراد را افزایش می‌دهد.
با این حال، اگر کشورها بر تدوین مقررات شفاف و نظارت دقیق تمرکز کنند، می‌توان بیشتر این ریسک‌ها را کنترل کرد و از مزایای بانکداری باز به شکلی ایمن بهره‌مند شد.

امنیت و حفظ حریم خصوصی در بانکداری باز: چگونه محافظت کنیم؟

 
در بانکداری باز، امنیت اطلاعات مشتریان بالاترین اولویت را دارد. برای محافظت از داده‌ها، از روش‌های پیشرفته‌ای استفاده می‌شود؛ از جمله:

• احراز هویت دو مرحله‌ای (MFA) برای ورود امن
• رمزنگاری پیشرفته (TLS) برای جلوگیری از دسترسی غیرمجاز
• نظارت هوشمند با کمک هوش مصنوعی (AI) برای شناسایی سریع تهدیدهای احتمالی.

در اروپا، مقرراتی مثل PSD2 و GDPR، و در سطح جهانی استانداردهایی مانند PCI DSS، تضمین می‌کنند که اطلاعات کاربران فقط در حد نیاز و با رضایت آن‌ها به اشتراک گذاشته شود.
چند نکته کاربردی برای کاربران ایرانی:
●    قبل از استفاده از هر اپلیکیشن یا سرویس بانکی، توافق‌نامه و شرایط استفاده را کامل بخوانید.
●    دسترسی‌های داده‌ای اپلیکیشن‌ها را به‌صورت منظم بررسی کنید (از داخل اپ یا اینترنت بانک).
●    هنگام اتصال به حساب‌های بانکی، از VPN یا شبکه‌های امن استفاده کنید.
با رعایت این موارد، هم حریم خصوصی شما حفظ می‌شود و هم اعتماد بیشتری بین کاربران و بانک‌ها شکل می‌گیرد — موضوعی که برای رشد واقعی بانکداری باز در ایران حیاتی است.

کاربردها و خدمات بانکداری باز در عمل: مثال‌های واقعی

کاربردهای بانکداری باز متنوع است: از پرداخت‌های آنلاین بدون کارت (مانند Google Pay) تا مدیریت مالی شخصی با AI. در عمل، Monzo در بریتانیا بودجه را با تحلیل تراکنش‌ها مدیریت می‌کند، در حالی که در ایران، بانک تجارت APIهایی برای اعتبارسنجی ارائه می‌دهد.

• مدیریت بودجه: اپ‌هایی که خرج‌ها را دسته‌بندی می‌کنند.
• وام‌دهی: ارزیابی ریسک بدون مدارک.
• ادغام با ارزهای دیجیتال: انتقال امن به والت‌ها.

برای دسترسی‌پذیری، دستورات صوتی برای کم‌بینایان و خدمات SMEs مانند بلیت‌فروشی یکپارچه، تحول‌آفرین هستند.

تاثیر بانکداری باز بر بازارهای مالی و اقتصاد: فرصت‌های کلان

بانکداری باز فقط یک تغییر فناورانه نیست؛ بلکه تحولی عمیق در اقتصاد ایجاد می‌کند.
 با اجرای این مدل، رقابت بین بانک‌ها و فین‌تک‌ها افزایش می‌یابد، خدمات بانکی متنوع‌تر می‌شود و مشتریان گزینه‌های بیشتری برای انتخاب دارند. از سوی دیگر، مشکل «کژگزینی» (یعنی تصمیم‌گیری نادرست بانک‌ها به‌خاطر کمبود اطلاعات از مشتریان) کاهش می‌یابد، چون داده‌ها شفاف‌تر و قابل‌دسترسی‌تر می‌شوند. نتیجه این تغییرات، افزایش رفاه مالی و اقتصادی در سطح جامعه است.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۲۵، ارزش بازار داده‌های باز به حدود ۳۰۵ میلیارد دلار خواهد رسید — عددی که نشان‌دهنده نقش مهم داده در رشد اقتصاد جهانی است.
در ایران نیز، بانکداری باز می‌تواند به کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SMEها) کمک زیادی کند؛ چون با دسترسی آسان‌تر به خدمات مالی و اعتباری، رشد و رقابت آن‌ها ساده‌تر می‌شود. علاوه بر این، این مدل می‌تواند به توسعه اقتصاد دریا‌محور (مثل فعالیت‌های بانکرینگ و خدمات مالی مرتبط با تجارت دریایی) کمک کند و فرصت‌های جدیدی برای سرمایه‌گذاری و اشتغال ایجاد کند.

آینده بانکداری باز: روندها و پیش‌بینی‌ها برای ۲۰۲۵ و بعد

روندهای آینده بانکداری باز شامل ادغام AI (رشد ۳۲ درصدی سالانه) برای پیش‌بینی‌های شخصی، پرداخت‌های واقعی‌زمان و Open Finance (گسترش به بیمه) است. در استرالیا، CDR به Open Finance گسترش می‌یابد، و در ایران، با رفع موانع، رشد سریع پیش‌بینی می‌شود. سناریوها: افزایش شفافیت vs. چالش‌های سایبری، اما با open-source systems، بانک‌ها رقابتی‌تر خواهند شد.

بانکداری باز دریچه‌ای به آینده مالی است – قدرتمند، نوآورانه و مشتری‌محور. برای شروع، از اپ‌های معتبر  استفاده کنید و همیشه امنیت را اولویت دهید. منابع پیشنهادی: سایت FCA برای مقررات جهانی و CBI برای ایران.!