مدل ریسک اعتباری و رتبه بندی مشتریان حقوقی بانک کشاورزی (قسمت اول)

بانک ها با توجه به عملیات اعطای تسهیلات، همواره در معرض ریسک اعتباری هستند. ریسک اعتباری یکی از مهم ترین ریسک های نظام بانکی است و به منظور کاهش این نوع ریسک و هزینه های ناشی از افزایش مطالبات معوق، بانک ها و موسسات اعتباری در سال های اخیر با عنایت به توصیه های کمیته بال، توجه زیادی به رتبه بندی و اعتبار سنجی مشتریان خود معطوف داشته اند.
در واقه رتبه بندی روشی است که بر اساس آن بانک ها می توانند ضمن اندازه گیری ریسک اعتباری مشتریان، نسبت به کنترل و مدیریت آن نیز اقدام نمایند.
در سال های اخیر به دلیل افزایش حجم مطالبات معوق و سر رسید گذشته بانک های کشور، موضوع رتبه بندی و اعتبارسنجی مشتریان مورد توجه اغلب بانک ها قرار گرفته است. بر این اساس، مقاله حاضر به تهیه و تدوین الگوی رتبه بندی مشریان حقوقی یکی از بانک های دولتی خواهد پرداخت.
بدین منظور، در مقاله مزبور ابتدا مروری بر مبانی نظری ریسک اعتباری و رتبه بندی مشتریان خواهد شد. سپس الگوهای مورد استفاده در رتبه بندی مشتریان و تجربه برخی بانک های خارججی ارائه می شود و در نهایت، الگوی مناسب برای رتبه بندی مشتریان حقوقی بانک کشاورزی استخراج شده و پیشنهادات لازم نیز مطرح خواهد شد.

مقدمه

باتوجه به اینکه بانک ها واسطه وجوه هستند، فعالیت وام دهی یکی از فعالیت های مهم بانک ها محسوب می شود. این بخش از فعالیت بانک در معرض ریسک اعتباری قرار دارد و مستلزم بررسی وضعیت اعتباری وام گیرندگان توسط بانک ها است. به منظور کاهش این نوع ریسک و هزینه های ناشی از افزایش مطالبات معوق، بانک ها و موسسات اعتباری در سال های اخیر با عنایت به توصیه های کمیته بال، توجه زیادی به مقوله ریسک اعتباری داشته اند.
مهم ترین نکته در زمینه ریسک اعتباری، کمی نمودن آن است. مدت زیادی است که تحلیلگران و کارشناسان بانکی و مالی در پس ساختن ابزارهایی برای اندازه گیری ریسک به صورت کمی بوده اند و علیرغم پیشرفت های بسیار، همچنان یکی از پویاترین رشته های علمی محسوب می شود.
تحقیق و پژوهش درباره کمی کردن ریسک، اندازه گیری و مدیریت آن در بانک ها در سال های اخیر از پیشرفت قابل توجهی برخوردار بوده است. یکی از متداول ترین روش ها در برآورد ریسک اعتباری مشتریان، استفاده از سیستم امتیازدهی و رتبه بندی اعتباری مشتریان است.
رتبه بندی روشی است که بر اساس آن بانک ها می توانند ضمن اندازه گیری ریسک اعتباری مشتریان، نسبت به کنترل و مدیریت آن اقدام نمایند.
با عنایت به مطالب مذکور، هدف از این تحقیق آن است که با بهره گیری از روش های مرسوم در امتیازدهی اعتباری و رتبه بندی مشتریان، همچون مدل لاجیت، الگویی را ارائه کند که با دریافت اطلاعات کمی و کیفی مشتریان حقوقی متقاضی تسهیلات، معیار کمی مناسبی را به منظور پذیرش یا عدم پذیرش درخواست تسهیلات مشتریان بانک کشاورزی ارائه نماید.
در این راستا، در بخش های مختلف مقاله به ترتیب موضوعات ریسک اعتباری، مدیریت ریسک اعتباری، مروری بر مطالعات داخلی و خارجی، متدولوژی و روش تحقیق، تخمین مدل رگرسیون و در پایان جمع بندی مطالب ارائه خواهد شد.

ریسک اعتباری

ریسک اعتباری، احتمال عدم انجام تعهد مشتری نسبت به بانک می باشد. تسهیلاتی که اصل و فرع آن به طور کلی بازپرداخت نمی شود و یا با تاخیر همراه است، منشاء ریسک اعتباری برای بانک محسوب می شود.
این نوع ریسک به صورت ذاتی در بخش اعطای تسهیلات وجود دارد و در حقیقت احتمال غیر قابل وصول شدن وام ها در نتیجه ورشکستگی یا زوال در کیفیت اعتباری وام گیرنده می باشد. علیرغم تحقیقات و نوآوری های گوناگون انجام یافته در کنترل و نظارت بر ریسک اعتباری، هنوز هم در اغلب کشورها، این نوع ریسک از مهم ترین عوامل ورشکستگی بانک ها است.
تقریبا 70 تا 80 درصد سمت راست ترازنامه بانک ها با اعتبارات در ارتباط است و سرنوشت خود را به سرنوشت بانک پیوند می زند. وضعیت اعتبارات بانک بر وضعیت مالی بانک، ترازنامه، صورت سود و زیان و گردش وجوه نقد کاملا موثر است.
باتوجه به این که بانک ها واسطه وجوه هستند، فعالیت وام دهی یکی از فعالیت های مهم بانک ها محسوب می شود. این فعالیت مستلزم بررسی وضعیت اعتباری وام گیرندگان توسط بانک ها می باشد. البته این احتمال وجود دارد که بررسی و پیش بینی های انجام شده به واقعیت نپیوندد، برای مثال این امکان وجود دارد که وضعیت اعتباری وام گیرنده تحت تاثیر عوامل مختلف تنزل یابد.

بنابراین عمده ترین تهدیدی که بانک ها در مورد ریسک اعتباری با آن مواجه هستند، عدم اجرای قرارداد توافقی به دلیل مشکلات طرف مقابل است. این خطر نه فقط وام ها، بلکه سایر اقلام، در معرض ریسک داخی و خارج از ترازنامه مانند ضمانت نامه ها و سایر سرمایه گذاری های روی اوراق بهادار را نیز در بر می گیرد.

مدیریت ریسک اعتباری

اساس مدیریت ریسک اعتباری مطلوب را می توان در شناسایی ریسک های ذاتی و اصلی موجود در فرآیندها و فعالیت های مربوط به اعطای وام خلاصه کرد. روش هایی که برای مقابله با ریسک ها صورت می گیرند، عموما تعاریف روشنی از سیاست های مدیریت ریسک را در سازمان ارائه می دهد و نیز معیارهایی که به واسطه آن ها ریسک اعتباری کنترل می شود، مشخص می گردد.
به واسطه این کنترل ها محدودیت های پذیرش ریسک ناشی از سیاست های اتخاذ شده مورد بررسی قرار گرفته و کفایت تنوع بخشی و متنوع سازی پرتفوی وام ها در جهت کاهش ریسک های مزبور انجام می شود. روش های کلی اندازه گیری و سنجش در مدیریت ریسک اعتباری نوعا شامل سه گروه از سیاست ها می شوند:
گروه نخست سیاست های محدود نمودن یا کاهش دادن ریسک اعتباری را در برمی گیرد، مانند سیاست های متمرکز سازی و اعطای تسهیلات به سازمان ها و موسسات وابسته مرتبط.
گروه دوم شامل سیاست های طبقه بندی دارایی ها، ارزیابی های متناوب و متوالی، قابلیت وصول پرتفوی وام ها و سایر ابزارهای اعتباری است که ریسک های اعتباری را متوجه بانک می کند.
گروه سوم شامل سیاست های کاهش زیان با استفاده از اقدامات احتیاطی و ذخایر احتیاطی و اعطای اختیارات کافی به مدیران جهت زیان های حاصل از مشارکت با مشتریان می باشد.
در ارزیابی فعالیت مدیریت ریسک اعتباری باید علاوه بر وام ها، سایر حوزه های اعتباری (داخل و خارج ترازنامه ای) مورد توجه قرار گیرند تا تضمین نمایند که تمامی عوامل زیر نیز مد نظر بوده اند:

سطوح دارایی ها و شیوه طبقه بندی آن ها
سطوح و ترکیب دارایی های راکد
کفایت ذخایر
توانایی های مدیریتی در اداره امور و وصول مطالبات
کفایت و اثر بخشی فرآیند شناسایی و نظارت بر سطوح ریسک اولیه و تعدیل یافته بانکی و همچنین ریسک های احتمالی با سطح پذیرش ریسک های اعتباری تعیین شده
کفایت و اثربخشی سیاست های اعطای تسهیلات و رویه های اداری مربوط به وام دهی و میزان تبعیت کارکنان و نیز تعریف روش از سطوح اختیارات تصمیم گیری در مورد اعطای وام که موجب تضمین صحت اتخاذ تصمیمات در حوزه های مشخص و مجاز می شود.
بانک ها باید فرایند هایی را در راستای مدیریت وصول اصل وام های اعطایی و سود آن ها و نیز سایر هزینه های مربوط در ازای مدت معین شده و شرایط بازپرداخت اقساط داشته باشند.
استقرار مکانیزم هایی برای تعیین و محدود کردن وام های راکد
استقرار مکانیزم هایی برای حمایت از حقوق اعتباردهندگان در مورد وام های زیانده
سیستم گزارش دهی بانک باید گزارشات زمانی دقیق و کاملی از میزان ریسک های اعتباری توسط بانک تهیه کند
تهیه اطلاعات به روز در مورد وام گیرندگان از طریق استقرار سیستم اطلاعات اعتبارات

مدل های امتیازدهی اعتباری

مدل های امتیازدهی اعتباری، به طور بالقوه توان کاهش تغییر پذیری تصمیمات اعتباری و نیز افزایش کارایی فرایند ارزیابی ریسک اعتباری را دارا هستند. مدل های امتیازدهی اعتباری کاربردهای وسیعی دارند که از آن جمله می توان به تصویب وام، قیمت گذاری وام، تعیین مقدام وام، نظارت بر وام، مدیریت ریسک اعتباری و ارزیابی ریسک های پورتفوی اعتباری بانک ها اشاره کرد.
شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد توانایی انسان ها برای قضاوت در مورد خوب یابد بودن درخواست تسهیلاتف نسبتا ضعیف است. دلایل این امر عبارتند از:

وجود نواحی خاکستری که از فرایند کارکنان ارزیابی وام به دور می ماند
وجود حالت های خاصی که به سرعت نمی توان در مورد آن تصمیم گیری نمود
انسان ها ممکن است دچار تورش شوند، برای مثال، وجود برخی شرایط فیزیکی یا احساسی، می تواند بر فرایند تصمیم گیری آن ها اثر بگذارد. علاوه بر این نسبت فامیلی یا آشنایی با متقاضی وام، ممکن است ظرفیت قضاون کارکنان اعتباری را تحت تاثیر قرار دهد.
اطلاعات تجاری مشتریان، شامل اطلاعات تاریخی از عملرد گذشته آنان است و این به مفهوم آن است که دانش نهفته ای در این داده ها وجود دارد که ممکن است در ارزیابی و تصمیم سازی مفید باشد. اما کشف روابط بین این داده ها یا الگویی که از این اطلاعات نهفته در داده ها استفاده می کنند، توسط یک انسان کار مشکلی است.
استفاده از مدل های امتیازدهی اعتباری، مزایای متعددی برای بانک ها و موسسات مالی و اعتباری خواهد داشت. مزایای استفاده از این مدل ها را می توان به شرح زیر عنوان داشت:
کاهش زمان لازم برای فرایند تصویب وام (تا زمانی کمتر از یک ساعت)، که خود موجب کاهش هزینه های بانک ها خواهد شد. براساس مطالعه ای که توسط (کوین لئونارد) صورت گرفته، نشان داده شده است که در یک بانک کانادایی زمان تصویب وام از به طور متوسط نه روز به سه روز بعد از اعمال روش امتیازدهی اعتباری کاهش یافته است. همچنین گزارش بانک بارنت نشان می دهد که این بانک توانسته است زمان تصویب وام را از سه تا چهار هفته، به چند ساعت پس از اعمال روش امتیازدهی اعتباری در فرایند اعطای وام برساند.
اعمال بی طرفی در فرایند تصویب وام
تعیین ضریب اهمیت هر یک از متغیرهای موثر بر امتیازدهی اعتباری
در دسترس قرار دادن بهترین مدل برای پیش بینی عملکرد اعتباری مشتریان

علیرغم مزایای فراوانی که استفاده از مدل های امتیازدهی اعتباری دارند، بایستی به این موضوع نیز توجه داشت که صحت و دقت مدل های امتیازدهی اعتباری، بسیار مهم است، اگرچه بانک ها می توانند با استفاده از مدل های امتیازدهی اعتباری، هزینه ارزیابی وام ها را کاهش دهند، ولی چنانچه این مدل ها از صحت و اعتبار کافی برخوردار نباشند، چه بسا ممکن است هزینه های صرفه جویی شده به خاطر استفاده از این مدل ها، به واسطه ضعیف وام ها به دلیل دقت ناکافی این مدل ها، از بین برود، بنابراین برای اینکه مدل های امتیازدهی اعتباری از صحت و اعتبار کافی برخوردار باشند، لازم است موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:

داده ها و اطلاعات کافی از وام های خوب و وام های بد جمع آوری شده باشد.
به روز کردن داده ها و اطلاعات به طور مرتب به منظور اطمینان از اعمال تغییرات در ضرایب مدل و روابط بین متغیرها و عوامل موثر بر عملکرد وام
اطمینان از این که گروه جدید مشتریان که مورد امتیازدهی اعتباری قرار می گیرند، شبیه گروه های قبلی هستند که مدل امتیاز دهی اعتباری براساس اطلاعات آن ها ساخته شده است.
یک مدل خوب بایستی در اوضاع و احوال مختلف اقتصادی پیش بینی های صحیحی از خود نشان دهد، لذا اطلاعات مورد استفاده در مدل، بایستی دوره های رکود و رونق را در برگرفته باشد
آزمون مدل بایستی با اطلاعات و داده های خارج از مدل انجام پذیرد
نباید از یک امتیازدهی اعتباری انتظار داشت که به طور دقیق عملکرد هر یک از مشتریان را پیش بینی کند، چرا که ممکن است مدل امتیازدهی، مشتری بد حساب را در زمره مشتریان خوش حساب و بالعکس قرار دهد. مدلی خوب، مدلی است قادر باشد به طور صحیح عملکرد متوسط وام های اعطا شده به گروهی از مشتریان را پیش بینی کند

تاکنون مدل های بسیاری برای استفاده در فرایند امتیازدهی اعتباری مورد استفاده قرار گرفته است. از انواع این مدل ها، می توان به موارد زیر اشاره کرد: