چکیده
امروزه در صنعت بانکداری وام ها نقش اساسی دارند، به طوری که بخش زیادی از دارایی های یک بانک از وام های پرداخت شده به افراد و شرکت ها تشکیل می شود و در نتیجه با افزایش تعداد درخواست های وام از سوی افراد و با توجه به ریسک موجود در این فعالیت ها، ارائه روشی برای مدیریت این وام ها ضروری است.
از جمله مخاطرات پیش روی بانک ها می توان به ریسک بازار، ریسک نقدینگی، ریسک اعتباری و ریسک تجاری اشاره نمود که در این میان ریسک
اعتبار سنجی مشتریان از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد. بنابراین ریسک جزء ذاتی فعالیت های بانکی بوده و با توجه به محدودیت های منابع مالی و تسهیلات در اختیار بانک، ارزیابی توانایی بازپرداخت مشتریان بانک پیش از اعطای تسهیلات، یکی از مهم ترین چالش های پیش روی سیستم بانکی کشور است.
یکی از راه های کمی سازی و اندازه گیری ریسک اعتباری و در نتیجه مدیریت مناسب آن استفاده از مدل های
امتیازدهی اعتباری (CS) است.
این مدل بر اساس معیارهای کمی و کیفی، ویژگی ها و عملکرد وام های قبلی را مدل سازی می نماید تا عملکرد آتی وام هایی با وضعیت مشابه را پیش بینی کند. در این تحقیق به
اعتبارسنجی مشتریان حقیقی در سیستم بانکی پرداخته می شود که ویژگی های کیفی و کمی مشتریان مانند سن، جنس، وضعیت تاهل، تحصیلات، شغل، مبلغ تسهیلات، وثیقه و ... به عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته شدند.
در این تحقیق سعی شده است تا رابطه بین نتایج به دست آمده از مدل با وضعیت اعتباری مشتریان حقیقی بررسی شود. با توجه به نتایج تحقیق متغیرهای سن و تحصیلات بر روی وضعیت اعتباری تاثیری نداشته و از مدل حذف شدند. در صورتیکه سایر متغیرها دارای رابطه معنادار با وضعیت اعتباری مشتریان بودند. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که مدل لاجیت از پیش بینی خوبی برخوردار است.
مقدمه
هر چه اقتصاد یک کشور رشد بیشتری پیدا می کند، سهم خدمات مالی و بانکی در آن ها بیشتر می شود. اساسا بخش مالی و بانکی کشور با رشد درونی خودش نقش بسیار مهمی را در تحقق اهداف و چشم اندازهای آتی برعهده دارد. سیستم بانکی است که از کارآفرینی حمایت می کند و این امکان را فراهم می آورد تا اندیشه ها با سرمایه و توانمندی های مالی پیوند بخورند که محصول آن نوآوری و پیشرفت در کشور می باشد.
در شرایط امروز دیگر بانک ها نباید بر اساس گذشته تصمیم گیری نمایند. در گذشته وقتی تصمیم اعتباری گرفته می شد، وضعیت سرمایه، وثیقه و صلاحیت فنی متقاضی تسهیلات در نظر گرفته می شد و وثیقه در رتبه اول قرار می گرفت اما بر اساس تحقیقات صورت گرفته به این نتیجه رسیده اند که وثیقه دیگر نمی تواند عامل برگرداندن تسهیلات باشد.
در صورتی که یک نفر ممکن است هیچ گونه وثیقه ای نداشته باشد ولی به خوبی از عهده بدهی خودش برآید و به تعهداتش پایبند باشد و چه بسیار از مشتریان خوب و خوش حساب که باید هزینه تسهیلات را به خاطر افراد بدحساب پرداخت نمایند در صورتیکه می بایست مزایایی را در اختیار افراد خوش حساب قرار می دادند.
در نظر اکثر کارشناسان، از آنجایی که بسیاری از منابع بانکی به صورت اعتبارات مصرف می شود و منافع اصلی بانک ها نیز از این بخش تامین می گردد، اعطای اعتبارات به عنوان اصل ترین مورد مصرف منابع بانکی قلمداد می شود.
بنابراین می بایست در اعتطای تسهیلات بانکی، همیشه پیشگیری را مقدم بر درمان بگذاریم. هزینه های پیشگیری همیشه کمتر از درمان است. اگر بانک ها و موسسات مالی قبل از اعطای تسهیلات،
اعتبارسنجی متقاضیان دریافت تسهیلات را به درستی انجام دهند و رتبه بندی اعتباری ما درست باشد تسهیلات به درستی پرداخت شود، قطعا هزینه های اعطای تسهیلات کمتر خواهد بود در مقایسه با زمانی که مطالبات معوق شود و بخواهیم مطالبات را وصول نماییم.
اگر اعتبارسنجی مشتریان انجام نشود و نظارت و کنترل وجود نداشته باشد، منابع به هدر می رود. یکی از علل تورم همین امر است که منابع به جای اینکه سرمایه در گردش یک واحد تولیدی را تامین کنند، به صورت دو لبه عمل خواهند کرد، یعنی به جای اینکه افزایش عرضه و نهایتا کاهش قیمت ها را به دنبال داشته باشند به سمتی می روند که باعث افزایش تقاضا و نهایتا افرایش قیمت ها می شوند.
بنابراین از آن جا که منابع مالی بانک ها محدود است بانک ها می بایست تلاش کنند که این منابع محدود را به صورت مطلوب با هدف کسب سود بیشتر در جهت شکوفایی بخش های تولید و خدماتی جامعه تخصیص دهند.
بنابراین اگر یک سیستم اعتباردهی درست وجود داشته باشد میزان مطالبات معوق کاهش خواهد یافت و فرایند اعطای تسهیلات تسریع می شود و ریسک اعتباری و به تبع آن هزینه های بانک ها به مقدار قابل توجهی کاهش پیدا می کند.
با وجود اهمیت و ضرورت طرح این مساله در فضای اقتصادی و سیستم بانکی کشور، بانک ها به استفاده از روش های کارآمد در زمینه ارزیابی مشتریان خود به منظور اعطای تسهیلات می باشند بدین معنا که باید عوامل اثرگذا بر این ریسک شناسایی شده و اقداماتی در راستای نهادینه و کمی نمودن آن ها صورت گیرد.
آنچه ممکن است بانک را در برخورد با این نوع وام ها با مشکل مواجه کند تعداد زیاد وام های (اقساط) پرداخت نشده یا با تاخیر است که به علت حجم زیاد آنها، ممکن است حتی به ورشکستگی یک بانک منجر شود. یکی از مهم ترین ابزارهایی که بانک ها برای مدیریت و کنترل ریسک اعتباری بدان نیازمندند سیستم امتیازدهی مشتریان (مشخص کردن
اعتبار بانکی افراد) است.
ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا در منابع و تسهیلات بانکی، مدیریت و کاهش مطالبات معوق و رهایی از سیستم وثیقه محوری از جمله مسائلی است که ضرورت و نیاز به پیاده سازی نظام امتیازدهی و اعتبارسنجی را در سیستم بانکی بیش از سایر مسائل نمایان می سازد.
بنابراین این موسسات برای انجام این فعالیت مهم خود ناچار به استقرار یک سیستم کارآمد هستند تا عملیات اعطای تسهیلات در بازارهای رقابتی کنونی هم از کارایی و سرعت لازم برخوردار باشد و هم احتمال برگشت اصل و فرع تسهیلات اعطا شده به حداقل ممکن کاهش یابد .
ادبیات تحقیق
با وجود اهمیت ریسک اعتباری (اعتبار سنجی مشتریان) در فعالیت بانک ها و موسسه های مالی، به نظر می رسد حرکت منسجم و سازمان یافته ای برای ایجاد مدل های ریسک اعتباری در کشور صورت نگرفته است. برای مثال در بازارهای مالی کشور، فقدان شاخص های ریسک اعتباری و نیز نبود موسسه های درجه بندی ریسک اعتباری به وضوح احساس می شود.
از سوی دیگر در زمینه اعطای تسهیلات اعتباری به مشتریان نیز روند منظم و منسجمی برای تعیین ریسک اعتباری و در نتیجه درجه بندی مشتری از این نظر و همچنین تعیین سقف های اعتباری بر اساس شاخص های ریسک ملاحظه نمی شود.
اگر شاخص هایی نیز برای تعیین احتمال عدم بازپرداخت تعهدات مشتری در نظر گرفته شود این شاخص ها بر اساس تشخیص کارشناسان و کمیته های اعتباری است و شکل شفاف و تعریف شده ای ندارند. در حالی که نه تنها استفاده از شاخص های درجه بندی شرکت ها از نظر ریسک اعتباری در کشورهای توسعه یافته امری رایج است بلکه این امر در کشورهای در حال توسعه نیز مشاهده می شود و در این کشورها موسسه هایی وجود دارند که ریسک اعتباری شرکت ها و موسسه های مالی را ارزیابی و منتشر می کنند.
شاید به صراحت بتوان گفت که یکی از شاخص های توسعه بازارهای مالی در جوامع مختلف بهره مندی از ابزارها و مدل های مختلف اعم از داخلی و خارجی برای بررسی انواع ریسک و مخصوصا ریسک های اعتباری است.
بر این اساس و به دلیل توسعه فعالیت سیستم بانکی کشور، در راستای گسترش عملیات اعتباری در زمینه های مختلف مانند اعطای انواع اعتبارات صادراتی، اعتبار خریدار، همچنین اعطای خطوط اعتباری و نیز انجام طرح ها میان مدت و حتی دراز مدت، برخورداری از یک مدل ریسک کارامد نه تنها تصمیم گیری در زمینه اعطای اعتبار و دریافت وثیقه را آسان می سازد، بلکه مدیریت پرتفوی بهینه ریسک را نیز برای بانک میسر و ممکن می کند.
باتوجه به آنچه به اختصار بیان شد موضوع تعیین مدل ریسک اعتباری برای مشتریان یک بانک در کشور، جدید و کاربردی به نظر می رسد. رخداد اعتباری زمانی واقع می شود که توانایی طرف قرارداد در تکمیل تعهداتش تغییر کند. ریسک اعتباری یکی از مهم ترین عوامل تولید ریسک در بانک ها و شرکت های مالی است.
ریسک نکول هنگامی رخ می دهد که وام گیرنده به علت عدم توان یا تمایل، به تعهدات خود در مقابل وام دهنده و در تاریخ سر رسید عمل نمی کند. این ریسک از قدیمی ترین و مهم ترین ریسک هایی است که خصوصا نهادهای پولی و مالی را تحت تاثیر قرار می دهد، چرا که نکول تعداد کمی از مشتریان می تواند زیان های زیادی را به یک سازمان وارد سازد.
در نتیجه مهم ترین و موثرترین ابزاری که بانک ها برای مدیریت و کنترل ریسک به آن نیازمندند، سیستم امتیازدهی اعتباری مشتریان می باشد. سیستم امتیازدهی اعتباری، اثربخشی تصمیمات اعتباری را افزایش داده و موجب کاهش هزینه و قصور وام گیرندگان می شود.
این سیستم یکی از راه های کمی کردن و اندازه گیری ریسک اعتباری می باشد. سیستم امتیازدهی اعتباری (اعتبارسنجی مشتریان) براساس ویژگی ها و عملکرد وام گیرنده ها، عملکرد وام های آتی را پیش بینی می نماید. بنابراین جهت مدیریت مناسب ریسک اعتباری استفاد می شود.
ریسک اعتباری همانطور که گفته شد عبارت است از احتمال قصور تسهیلات گیرندگان در انجام تعهدات مالی خود (اعم از اصل و سود) نسبت به بانک. بر این اساس لازم است تا بانک ها برای کاهش ریسک اعتباری تسهیلات خود، قبل از هرگونه پرداختی به متقاضیان، وضعیت اعتباری آنان را بررسی نمایند.
بررسی های مذکور شامل تعیین وضعیت اعتباری مشتری، توانایی وی در بازپرداخت تعهدات و همچنین برآورد میزان احتمال عدم ایفای تعهدات در آینده می باشد.
انجام این بررسی و نتایج آن از جهات مختلفی برای یک بانک دارای اهمیت است. مهمترین آنها، به دست آوردن شاخص هایی برای اندازه گیری ریسک اعتباری، چه به صورت انفرادی و چه به صورت پورتفو (مجموعه تمام تسهیلات گیرندگان) می باشد. از سوی دیگر تعیین ریسک اعتباری، بانک ها را در زمینه تعیین ذخایر لازم برای تسهیلات پرداختی خود یاری می رساند.
این امر نقش عمده ای در تعیین کفایت سرمایه یک بانک دارد (قنبری و تجلی، 1383)
از آنجا که امتیازدهی اعتباری مشکلات فرایند ارزیابی و اعتبارسنجی جهت اعطای تسهیلات را حل می نماید توجه به سیستم مذکور بیشتر گردیده است. امتیازدهی اعتباری یک ابزار عینی ریسک است و یک روش علمی برای ارزیابی متقاضیان جدید می باشد. برعکس روش های ذهنی که برپایه اعتقادات و نظرات اداره وام متکی است، سیستم امتیازدهی اعتباری به ابزارها و روش های ریاضی و آماری متکی است.
روش تحقیق
تحقیق حاضر مطالعه ای کاربردی است، که برای مسایل اجرایی (در سیستم بانکی) به کار گرفته می شود. بنابراین در این بخش به معرفی ماهیت انواع اطلاعات مورد نیاز در مدل های امتیازدهی اعتباری و فرایند انجام کار خواهیم پرداخت. گام های اساسی در اجرای پژوهش به شرح زیر است:
- شناسایی متغیرهای تاثیرگذار بر وضعیت اعتباری (خوش حساب و بدحسابی) مشتریان
- طبقه بندی متغیرهای مدل و برآورد افراد خوش حساب و بدحساب در هر طبقه
- تفکیک مشتریان به دو دسته خوش حساب و بدحساب بر اساس دستورالعمل های بانک ها
- بررسی دقت مدل در تعیین وضعیت اعتباری مشتریان با وضعیت اعتباری آنها که توسط بانک تشخیص داده شده است
جامعه آماری پژوهش عبارت است از مشتریان حقیقی در سیستم بانکی که اعتبار دریافت کرده و اکنون اعتبار آنها در جریان یا پایان یافته است، انتخاب می شوند تا ویژگی های مشتریان خوب و بد شناسایی شود. مشتری خوب کسی است که استانداردهای بانک را رعایت و پس از عقد قرارداد اعطای اعتبار خوب عمل می کند.
مشتری بد کسی است که استانداردهای بانک را رعایت نکرده است. معمولا این فرد کسی است که برای سه بار متوالی تاخیر در پرداخت داشته یا بیشتر از 90 روز در پرداخت تاخیر داشته است. جامعه آماری در این پژوهش شامل مشتریان حقیقی در سیستم بانکی از سال 1380 تا 1386 می باشند که در دو دسته خوش حساب (ریسک اعتباری پایین) و بدحساب (ریک اعتباری بالا) بررسی شده اند.
که به طور تصادفی تعداد 1000 نفر از این مشتری که ویژگی های مورد نظر را دارا بودند به عنوان نمونه انتخاب شده اند. مجموع تعداد مشتریان حقیقی انتخاب شده برای سال های 1380 تا 1386 به ترتیب 139، 163، 156، 154، 123، 149، 116 مشتری می باشد.
روش نمونه گیری با استفاده از غربال گری مشتریان خرد از کل مشتریان در سیستم بانکی کشور که ویژگی های مورد نظر را دارا باشند. نمونه به دو مجموعه فرعی تر نمونه خوب و بد تقسیم می شود و سپس یک مشتری جدید که جهت دریافت اعتبار مراجعه می کند اگر در مجموعه خوب باشد مورد پذیرش قرار می گیرد و اگر در مجموعه بد باشد درخواستش رد می شود.
منبع: اعتبارسنجی مشتریان حقیقی در سیستم بانکی کشور
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=130667