امروزه فعالیت موسسات و
شرکت های رتبه بندی به گونه ای است که از آن ها به عنوان مهم ترین نهادهای مالی یاد می شود به طوریکه نتیجه فعالیت این شرکت ها که همان رتبه سنجی اعتباری است به عنوان پیش شرط اصلی حضور کشورها و نهادها در بازارهای مالی و سرمایه به شمار می رود.
روند فعالیت این شرکت ها و اثرگذاری آن ها به نحوی است که امروزه موسسات رتبه بندی از کلیدی ترین نهادهای مالی در کشورهای توسعه یافته محسوب می شوند به طوری که در بازارهای مالی جهانی، کمتر سرمایه گذاری را می توان یافت که قبل از انتخاب گزینه سرمایه گذاری به گزارش های موسسات رتبه بندی در این رابطه توجهی نداشته باشد.
بررسی روند فعالیت شرکت های
اعتبارسنجی در ایران و جایگاه آن ها در اقتصاد کشور و همچنین فاصله ای که این شرکت ها تا رسیدن به نقطه بین المللی را دارند مباحثی است که در مورد آن با دکتر احمد مجتهد نائب رئیس هیات مدیره بانک سامان به گفت و گو نشسته ایم و مشروح آن در ذیل می آید:
جناب آقای دکتر مجتهد در ابتدا ضمن ارائه بیوگرافی، در خصوص سوابق کاری و فعالیت های اجرایی توضیحاتی بفرمایید؟
من در سال 47 با مدرک کارشناسی اقتصاد از دانشگاه ملی ایران فارغ التحصیل شدم و بعد از فارغ التحصیلی در قسمت ارزیابی شرکت ذوب آهن اصفهان که در آن زمان تازه در حال ساخت بود شروع به کار کردم.
بعد از پایان خدمت سربازی برای ادامه تحصیل به آمریکا رفتم و در آن جا ضمن تدریس در دانشگاه مشغول به درس خواندن شدم و نهایتا سال 53 مدرک فوق لیسانسم را گرفتم.
در سال 54 برای انجام کارهای تز دکترا به ایران آمدم و برای مدت 6 ماه در سازمان برنامه در قسمت معاونت کلان یا مدیریت اقتصاد کلان مشغول کار شدم.
بعد از طی این دوره، مدت مجددا به آمریکا برگشتم و در سال 56 فارغ التحصیل شدم و مجددا به ایران بازگشتم و در مدرسه عالی بازرگانی آن زمان مشغول کار شدم.
به هر صورت در اولین سمت اجرایی که گرفتم مدیر برنامه مسائل بازرگانی و بعد هم معاون آموزشی و پژوهشی مدرسه عالی بازرگانی در سال 58 شدم.
بعد از این مدت با انقلاب فرهنگی رو به رو شدیم و دانشگاه ها تعطیل شد بنابراین مدتی در سازمان برنامه مشاور سازمان برنامه و بودجه بودم و مدتی هم مدیریت صنایع و یک مدت هم در سازمان حمایت از تولید کنندگان و مصرف کنندگان مشغول بودم تا اینکه مجددا به دانشگاه برگشتم.
در آن زمان در دانشگاه مدیر گروه اقتصاد بازرگانی بودم.
در این مدت دروسی مانند توسعه اقتصاد، بانکداری و اقتصاد کلام را در دانشگاه های تهران، بهشتی و دانشگاه علامه طباطبایی تدریس می کردم.
بعد از طی این دوره سال 65 برای مطالعه به دانشگاه استرالیا به عنوان استاد مدعو شدم.
باز مجددا در سال 71 به عنوان استاد اقتصاد مدعو به این دانشگاه رفتم، حدود 9 ماه در آن جا بودم و فعالیت تحقیقای داشتم در برگشت به ایران مدتی به عنوان مشاور معاونت اقتصادی وزارت امور اقتصاد دارایی منصوب شدم و بعد از سال 80 من یک مدتی معاون دانشکده اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی بودم و بعد هم به عنوان رئیس پژوهشکده پولی و بانکی از سال 80 و مشاور رئیس کل بانک مرکزی مشغول به کار شدم و همزمان کارهای آموزشی خودم هم داشتم.
به هر حال در سال 88 مجددا برای فرصت مطالعاتی به مدت 6 ماه به استرالیا رفتم و سال 88 به ایران برگشتم و از سال 89 همزمان در دانشگاه و بانک سامان شروع به فعالیت کردم.
البته مدتی به عنوان معاون برنامه و توسعه و یک مدتی هم رئیس هیئت مدیره شرکت اعتبارسنجی ایرانیان بودم.
از حدود 4 سال پیش به عنوان رئیس هیات مدیره بانک سامان مشغول به کار شدم که هنوز هم هستم.
در این فاصله به عنوان نائب رئیس هیات مدیره بیمه سامان هم هستم و همین طور عضو هیات مدیره شرکت رتبه بندی اعتباری ایران نیز هستم.
عملکرد شرکت های گزارش دهی اعتباری چیست و نقش شرکت های گزارشگری اعتباری در اقتصاد چیست؟
وظیفه بانک ها و
موسسات اعتباری جمع آوری سپرده های مردم و دادن تسهیلات به متقاضیان است و از آن جایی که این پول متعلق به مردم است بنابراین بانک ها باید از این سپرده ها محافظت کنند.
بنابراین پول باید جایی برود که هم ایمن باشد و خطر عدم برگشت نداشته باشد و هم سودآوری داشته باشد.
بنابراین بانک ها در ارائه تسهیلات به مردم باید با ارزیابی مشتری به گونه ای اقدام کنند که بتوانند نسبت به حفظ این منابع اقدام کنند و شرایط به گونه ای نشود که عدم توانایی یا عدم محاسبات اقتصادی در مورد فعالیتی که فرد وام گیرنده منجر به عدم بازپرداخت وام شود.
در رویارویی با این شرایط اولین و مهمترین نکته مشخص شدن kvc مشتریان است و برای این منظور باید کاملا مشتری اعم از وام گیرنده و سپرده گذار را بشناسیم.
در مورد مسایل اعتباری حساسیت بانک ها بیشتر هست زیرا باید بدانند از این پولی که به مشتری پرداخت می کنند علاوه بر انتظار سود، انتظار برگشت را هم دارند.
یکی از مشکلات عمده در این است که اگر این شناسایی انجام نشده است که اگر این شناسایی انجام نشده باشد ممکن است بانک را در بعضی فعالیت های پر ریسک افراد درگیر کند و در نتیجه این افراد توانایی لازم برای پرداخت به موقع بدهی خود به بانک را نداشته باشند و در مقابل اگر آن ها نتوانند بدهی خود را به بانک ها بدهد بانک ها قادر نیستند که وام و اعتبار به سایر افراد پرداخت کنند.
بنابراین بحث شناخت مشتریان اعتباری در سیستم بانک اهمیت بالایی دارد.
در این مورد سوابق تجاری فرد وام گیرنده، اقتصادی بودن و یا نبودن طرحی که برای آن تقاضای وام دارد مورد بررسی قرار می گیرد و به این ترتیب ریسک های حاصل از طرح مورد ارزیابی قرار می گیرد.
متاسفانه در گذشته در ایران سیستم
گزارش گیری اعتباری وجود نداشت به همین دلیل هم ناچار بودیم که متکی به ضمانت نامه افراد یا شناخت فردی و در حقیقت وثایق باشیم.
متاسفانه در این روند اگر فردی وارد پروژه شده و توانایی پرداخت نداشت تاره دردسر بانک ها شروع می شد.
به این ترتیب که ضامن این فرد تحت پیگرد قرار می گرفت و اگر زندان هم می رفت چیزی عاید بانک نمی شد نهایتا اگر هم وثیقه ای ملکل یا اوراق برای بانک ها داشت باز هم چیزی جز دردسر به همراه نداشت.
به عنوان مثال اگر فردی کارخانه اش را به عنوان ضامن گذاشته بود و توانایی بازپرداخت وام را نداشت نهایتا این کارخانه به تملک بانک در می آمد اما نکته اصلی این بود که بانک ها با این کارخانه چه کاری می توانستند بکنند چون بانک ها کارخانه دار نیستند.
به طور کلی اعتبار دهی کمک می کند که اولا مشخص شود که آیا این فرد توانایی مدیریت مناسب و تجربه کافی در کار را دارد و دوم دقیقا کاری که انجام می دهد اقتصادی بوده و سوددهی دارد یا خیر؟
به عبارت دیگر محصول مورد نظر فرد بازاری برای فروش دارد و اگر دارد قیمت تمام شده آن قابلیت رقابت در بازار با سایر کالاهای مشابه را دارد یا خیر؟
با بررسی این موارد اگر فرد این شرط را دارا باشد و توانایی لازم را داشتن آن وقت می توان نسبت به پرداخت وام به این فرد قدام کرد.
در حال حاضر از سال ها قبل بانک های تخصصی مثل بانک های کشاورزی یا توسعه صادرات یا صنعت و معدن اجرای دقیق این کار را آغاز کرده اند اما در مقابل بانک های تجارتی معمولا چون وارد برنامه های توسعه نمی شدند نسبت به این مهم و اجرای آن توجهی نداشتند.
از طرف دیگر با توجه به این که شرایط اقتصادی کشور در نوسان بود و این نوسانات مواردی مانند تغییرات نرخ ارز و تشدید تحریم ها همچنین مشکلات دولت در پرداخت بدهی هایشان به واحدهای اقتصادی را در بر می گرفت در نتیجه این مسایا سبب شد تا این واحد ها آن طور که باید توانایی لازم را نداشته باشند.
این روزها بحثی که در اقتصاد مطرح است تاکید بر مدیریت ریسک است و انواع و اقسام ریسک ها در حقیقت مطرح است و هر روز هم بر تعداد این ریسک ها به خاطر تنوعی که در فعالیت های اقتصادی و شرایط اقتصادی دنیا وجود دارد افزوده می شود.
ریسک هایی همچون مدیریت ریسک نقدینگی، مدیریت ریسک عملیاتی،
مدیریت ریسک اعتباری، مدیریت ریسک بازار و ... همه و همه عواملی است که باید در اقتصاد امروز مورد ارزیابی قرار گیرد.
در چنین شرایطی باید بانک ها بتوانند تمام این ریسک ها را در نظر داشته باشند و خود را در مقابل این ریسک ها پوشش دهند.
از سوی دیگر بحث ثبات اقتصادی نکته مهمی است مثلا وقتی که تورم حدود 3 تا 4 درصد بالا می رود به عنوان یک تورم شدید مطرح می شود.
معمولا تورم ملایم 1 تا 2 درصد است و به همین ترتیب تورم بالای 10 درصد تورم فوق العاده شدید یا لجم گسیخته گفته می شود.
متاسفانه در ایران در اکثر سال های بعد از انقلاب با تورم بالای 10 درصد یا حتی 20 درصد مواجه شده و این مساله در خیلی از فعالیت های اقتصادی اثر گذاشته است.
این مهم در فعالیت های اعتباری بانک هم اثر می گذارد بنابراین بانک ها باید همه این موارد را در نظر بگیرند و
گزارش های اعتباری که امروز توسط این شرکت ها ارائه می شود را در بررسی های خود مد نظر قرار دهند.
بانک ها بتوانند تمام این ریسک ها را در نظر داشته باشند و خود را در مقابل این ریسک ها پوشش دهند. از سوی دیگر بحث ثبات اقتصادی نکته مهمی است مثلا وقتی که تورم حدود 3 تا 4 درصد بالا می رود به عنوان یک تورم شدید مطرح می شود
باتوجه به تجارت سایر کشورها، با راه اندازی شرکت های گزارشگری اعتباری معوقات بانکی کاهش یافته، چه راهکاری پیشنهاد می کنید تا این گزارش ها در نظام بانکی ایران موثر واقع شوند؟
همان طور که گفتم باید فرآیند kvc (شناخت مشتری) اجرا شود.
به این ترتیب که اول باید مشتری را شناسایی کرده اطلاعات مربوط به مشتری به طور کامل و همچنین همه عوامل موثر در رفتارهایی مشتری اخذ شود.
در حال حاضر این کار در سیستم بانکی شروع شده است.
به این ترتیب که بررسی می کنیم آیا فرد سابقه عدم پرداخت و یا چک برگشتی، بدهی عقب افتاده و ... داشته یا خیر؟
و این گزارش عموما از طریق استعلام گرفتن توسط موسسات
اعتبارسنجی یا بانک مرکزی حاصل می شود.
بانک ها با ارزیابی این گزارشات که فعالیت های فرد، سوابق اقتصادی و ... را در زمان ارائه وام مورد بررسی قرار می دهند نسبت به پرداخت وام اقدام می کنند حتی در برخی کشورها اگر فرد تصادف زیاد کرده باشد این مساله در
رتبه اعتباری فرد اثر می گذارد.
مجموعه تمام ایران موارد در قالب رتبه فرد مطرح می شود و این موسسات به افراد بر مبنای این عوامل از صفر تا هزار رتبه اعتباری می دهند.
مثلا رتبه اعتباری فردی که 3 تا چک برگشتی داشته باشید با کسی که 50 تا چک برگشتی داشته مسلما فرق می کند.
بنابراین ما نیاز به اطلاعاتی دارین که این اطلاعات باید در یک دوره زمانی یا تاریخی معمولا بین 7 تا 10 سال توسط موسسات مالی اعتباری جمع شود که بر اساس آن رفتار افراد را بتوان پیش بینی کرد.
این موارد علاوه بر گزارش های کارشناسی است که معمولا انجام می شود.
به عنوان مثال این پروژه تا چه اندازه اقتصادی هست و امکانات و چیزهایی که در حقیقت پیش بینی شده آیا امکان تحقق آن وجود دارد یا خیر در این گزارش مد نظر است.
متاسفانه تاکنون این موارد و سوابق افراد مورد توجه قرار نمی گرفته و افراد صرفا براساس روابط دوستی و آشنایی اعتبار می گرفتند و همین مساله بانک ها را با مشکل رو به رو می کرد.
این کار حدود 7-8 سالی است که در ایران شروع شده و در مرحله اول نیاز به جمع آوری اطلاعات آماری در مورد افراد داریم.
موسسه اعتبارسنجی در ایران وجود دارد که اطلاعات بانکی، بیمه ای افراد و همچنین اطلاعات مربوط به مشخصات فردی افراد را از طریق ثبت احوال و نیز مشخصات مربوط به سوابق رانندگی آن ها را جمع آوری می کند و در اختیار بانک ها قرار می دهند و آن ها بهتر می توانند ارزیابی کنند.
خوشبختانه حداقل 2 موسسه اعتبارسنجی در ایران وجود دارد که اطلاعات بانکی، بیمه ای افراد و همچنین اطلاعات مربوط به مشخصات فردی افراد را از طریق ثبت احوال و نیز مشخصات مربوط به سوابق رانندگی آن ها را جمع آوری می کند و در اختیار بانک ها قرار می دهند و آن ها بهتر می توانند ارزیابی کنند اما با این وجود هنوز شرایط ایران با کشورهای دیگر که بیش از 30 سال سابقه آماری دارند فرق می کند.
یک پیشرفت خیلی جالب که در سال های اخیر در زمینه تجزیه و تحلیل اطلاعات رخ داده این است که امروزه بر اساس محاسبات ریاضی و آمار می توان به واسطه این اطلاعات رفتار اشخاص را پیش بینی کرد.
کاری است که هم اکنون در رابطه با کارت های اعتباری انجام می شود.
فرض می کنیم که الان شما می خواهید پول از دستگاه های خودپرداز بگیرید با ارائه کارت به دستگاه این کارت به سیستم هایی وصل می شود که به صورت آنلاین بررسی می کند و اگر شما معمولا از لندن این کار را انجام می دادید و در حال حاضر این تراکنش در تهران انجام می شود تحلیل شود؟
یا به طور مثال معمولا شما 100 دلار با 50 دلار یا 100 پوند گرفتید. چه اتفاقی افتاده است؟
چیزی که در این سیستم وجود دارد آن است که به محض جلوگیری از تقلب عملیات متوقف و با موبایل شما تماس گرفته می شود تا این مورد بررسی شود.
منبع: ماهنامه اعتبارسنجی ، سال چهارم ، شماره بیستم ، مهر 1395 ، صفحات 38 الی 41